Батанзимдарории меъёрӣ - ҳуқуқии баҳисобгирии молиявӣ

Ҳуқуқи молиявӣ ҳамчун соҳаи ҳуқуқ унсурҳои аввалӣ, ибтидоии худро дорад, ки онҳо меъёрҳои ҳуқуқии молиявӣ мебошанд.
Меъёрҳои ҳуқуқи молиявӣ муносибатҳоеро ба танзим медароранд, ки дар ҷараёни фаолияти молиявӣ ба вуҷуд меоянд. Хусусияти асосии ин меъёрҳо аз он иборат аст, ки онҳо хусусияти ҳокимиятии давлатӣ, императивӣ доранд. Давлат қоидаҳои қатъии рафтор, ҳуқуқу ӯҳдадориҳои иштирокчиёни муносибатҳои ҳуқуқи молиявиро муқаррар менамояд, ки онҳоро иштирокчиёни ин муносибатҳо ҳуқуқи тағйир додан надоранд.
Меъёрҳои ҳуқуқи молиявӣ (меъёрҳои ҳуқуқи молиявӣ) – ин аз тарафи давлат муқаррар карда шуда қоидаҳои умумиҳатмии рафтор мебошад, ки барои ба танзим даровардани муносибатҳои ҷамъиятӣ дар соҳаи фаъолияти молиявӣ равона карда шуда, ҳуқуқу ӯҳдадориҳои субъектони ин муносибатҳои ҳуқуқиро дар бар гирифтааст ва меъёри баҳодиҳии рафтори онҳо мебошад.
Меъёрҳои ҳуқуқи молиявӣ моҳияти муносибатҳои ҷамъиятии танзимшавандаро ифода менамоянд, ки аз маҷмӯи онҳо санадҳои муайяни меъёрии ҳуқуқӣ иборатанд. Меъёрҳои ҳуқуқи молиявӣ дар қонунҳо ва дар дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ сабт гардидаанд ва иродаи оддии мақомотҳои қонунгузор ва иҷроия нестанд. Меъёрҳои мазкур асосҳо ва заминаҳои объективии иқтисодӣ дошта, бо мақсади ба танзим даровардани (муқаррар намудани) қоидаҳои муайяни рафтор ё муносибатҳо таҳия ва муқаррар карда мешаванд. Масалан, инкишофи алоқаҳои иқтисодии хориҷӣ давлатро водор намуд, ки меъёрҳоеро таҳия ва татбиқ намояд, ки тартиби амалӣ намудани амалиётҳои асъориро муқаррар менамоянд, пайдошавии корхонаҳои хусусӣ бошад зарурати батанзимдарорӣ ва истифодабарии фондҳои пулии онҳо, инчунин муқаррар намудани муносибатҳоро оиди пардохти андозҳо ва дигар пардохтҳои ҳатмӣ ошкор намуд. Мақсади асосии татбиқи ин меъёрҳо – тобеъ намудани муносибатҳои баррасишаванда ба таъмини молиявии фаъолияти давлат мебошад.
Меъёрҳои ҳуқуқи молиявӣ доираи хеле васеи муносибатҳои ҷамъиятиро, ки барои самаранок фаъолият кардани давлат аҳамияти калон доранд, ба танзим медароранд. Дар айни замон дар меъёрҳои ҳуқуқи молиявӣ муносибатҳое низ инъикос меёбанд, ки дар иқтисодиёт, соҳаи иҷтимоӣ, бозори молиявӣ ва дигар соҳаҳо ба вуҷуд омадаанд. Меъёрҳо доираи рафтори зарурӣ, ҷоиз ё тавсияшавандаи шаҳрвандон, ваколатҳои мақомоти ҳокимияти давлатиро дар соҳаи фаъолияти молиявӣ муайян менамоянд.
Меъёрҳои ҳуқуқи молиявӣ мақоми ҳуқуқии иштирокчиёни муносибатҳои молиявӣ, ҳуқуқу ӯҳдадориҳо, тартиби ҳуқуқии робитаи дутарафаи онҳоро муқаррар менамоянд, инчунин ҷавобгариро барои вайрон кардани амрияҳои давлат пешбинӣ менамоянд.
Аҳамияти меъёрҳои ҳуқуқи молиявӣ бо нақши онҳо на танҳо дар банизомдарорӣ ва ҳифзи муносибатҳои нави ҷамъиятие, ки дар ҷараёни фаъолияти молиявӣ ба вуҷуд меоянд, балки дар аз миён бурдани муносибатҳои ҳуқуқӣ ва зуҳуротҳое, ки ба сатҳи муосири инкишофи ҳуқуқ, вазифаҳои риояи тавозуни манфиатҳои умумӣ ва хусусӣ ҷавобгӯ нестанд, муайян карда мешавад. Масалан, давлат фаъолияти иқтисодии корхона ва ташкилотҳоро ҳавасманд гардонида, аз буҷет ба онҳо маблағ дода истода, бо ин амалҳои худ – инкишофи иқтисодиёти миллӣ, баланд бардоштани сатҳи ҷамъоварии андозҳо, бо кор таъминкунии аҳолиро дар амал тадбиқ менамояд.
Гипотеза қисми меъёри ҳуқуқи молиявие мебошад, ки дар он мазмуни худи қоидаи рафтор, шартҳои воқеии татбиқи меъёр ва ё ҳолатҳое, ки ҳангоми мавҷуд будани онҳо ба таври муайян амал кардан лозим аст ё мумкин аст, дар бар гирифта шудааст. Ҳолатҳое, ки бо гипотезаи меъёри ҳуқуқ пешбинӣ шудаанд, фактҳои ҳуқуқӣ мебошанд, ки муносибатҳои ҳуқуқии молиявиро ба вуҷуд меоранд, тағйир медиҳанд ё қатъ менамоянд.
Диспозитсия асоси меъёри ҳуқуқии молиявӣ мебошад ва амрияи худи қоидаҳои рафтори иштирокчиёни муносибатҳои молиявиро дар бар мегирад. Дар диспозитсия одатан ҳуқуқу ӯҳдадориҳои иштирокчиёни муносибатҳои молиявӣ аниқ нишон дода мешаванд.
Воситаи ҳифзи талаботҳои муқаррар намудаи меъёрҳои ҳуқуқи молиявӣ санксия номида мешавад. Дар санксия чораҳои таъсиррасонӣ барои вайрон кардани амрияҳои давлат дар соҳаи молия инъикос мегардаднд. Санксия оқибатҳои вайрон кардани меъёри ҳуқуқиро пешбинӣ намуда, намуд ва чораи ҷавобгарии юридикии (ҳуқуқии молиявӣ) вайронкунандагони меъёрҳои ҳуқуқии молиявиро муайян менамояд. Санксияҳо дар соҳаҳои гуногуни муносибатҳои ҳуқуқии молиявӣ (буҷетӣ, андоз, кредитӣ ва диг.) татбиқ карда шуда, бо хусусияти ҳар кадоми онҳо фарқ карда мешавад. Ба воситаи санксия маҷбуркунии давлатӣ барои иҷро намудани меъёрҳои ҳуқуқии молиявӣ анҷом дода мешавад. Асос барои татбиқ намудани санксияҳои ҳуқуқии молиявӣ вайрон намудани меъёрҳои ҳуқуқи молиявӣ (ҳуқуқвайронкунии молиявӣ) мебошад, яъне риоя накардани талаботҳои муқарраркардаи онҳо: ғайримаксаднок истифода бурдани маблағҳо, сари вақт нагузаронидани маблағҳои буҷетӣ аз ҷониби пулгирандагон, риоя накардани меъёрҳои хароҷоти молиявӣ, пардохт накардан ё пурра пардохт накардани андозҳо, вайрон кардани қоидаҳои баҳисобгирии даромадҳо ва хароҷотҳо ва объектҳои андозбандӣ, аз ҷониби бонки тиҷоратӣ пешниҳод намудани ахбороти нодуруст ба Бонки миллии Тоҷикистон ва ғ.
Ба санксияҳои ҳуқуқии молиявӣ дар муқоиса бо санксияҳои меъёрҳои дигар соҳаҳои ҳуқуқ як қатор хусусиятҳо хосанд. Онҳо чун қоида хусусияти пулӣ доранд ва чораҳои таъсиррасонии маҷбуриро нисбати вайронкунандагон ба воситаи фонду маблағҳои пули он (бо роҳи мустақим ва ғайримустақим) дар бар мегиранд. Ин гуна чораҳо ҷарима андохтан, ҳисоб кардани ноустуворона, маҷбуран гирифтани маблағҳои буҷетӣ, боздоштани амалиётҳо аз рӯи ҳисобҳо дар бонкҳо, ба бонк манъ кардани анҷом додани амалиётҳои алоҳидаи бонкӣ ва ғ. мебошанд.
Чораҳои ҷавобгарии ҳуқуқии молиявӣ бо тартиби судӣ ё ғайрисудӣ (маъмурӣ) – бо қарори мақомоти дахлдори ҳокимияти иҷроия татбиқ карда мешаванд. Ба чунин мақомотҳо Вазорати молияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Кумитаи андози назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Бонки миллии Тоҷикистон ва диг. мансубанд. Татбиқи санксияҳо бо тартиби маъмурӣ бо зарурати зуд эътино кардан ба ҳуқуқвайронкуниҳои молиявӣ алоқаманд аст. Аммо ин дар ҳолатҳои дахлдор зарурати қабул намудани ҳалномаҳои судиро ҳангоми ба ҷавобгарӣ кашидан барои ҳуқуқвайронкунии андозии шахсони воқеие, ки соҳибкори инфиродӣ намебошанд, истисно наменамояд.
Санксияҳои ҳуқуқии молиявӣ дар худ унсурҳои ҳуқуқбарқароркунӣ ва ҷаримавӣ (ҷазодиҳанда)-ро муттаҳид менамояд.
Ба ғайр аз санксияҳои ҳуқуқии молиявӣ барои вайронкуниҳо дар соҳаи фаъолияти молиявӣ мумкин аст, ки чораҳои таъсиррасонии интизомӣ, маъмурӣ, ҳуқуқии ҷиноятӣ ва дигар таъсиррасониҳо, яъне бо меъёрҳои дигар соҳаҳои ҳуқуқ муқарраркардашуда татбиқ карда шаванд.