Ҷавобҳои саволҳои имтиҳонӣ аз фанни География (шифоҳӣ) қисми II аз 20 то 35 саволнома

САВОЛНОМАИ 20

САВОЛИ 1. ДАРЁҲОИ МАТЕРИКИ ЕВРАЗИЯ

Авруосиё аз обхои дохилӣ бой аст. Ба укёнуси Ором дарёхои Амур. Хуанхэ. Янсизи чорӣ мешаванд. Янсзи дарёи бузурггарини Авруосиё ва яке аз дарёхои калонтарини чахон мебошал. Дарозиаш 5800 км аст. Ганг дарёи серобтарини кураи Замин буда, аз чихати микдори об танхо аз Амазонка ва Конго камӣ дорад. Дарозии он 2700 км аст. Ганг аз Химолой сарчашма шрифта, аз худуди сербориштарини материк чорӣ мешавад.

Ганг хам монанди Янсизи тобистон обхез мешавад. Меконг дарёи калонтарини Ҷануби Шаркии Авруосиё аст. Дарозии он 4500 км мебошад. Вай аз кухсори Тибет cap шуда, ба бахри Чануби Чин мерезад ва хавзаи хеле васеъро хосил мекунад. Лена дарозтарин ва Енисей пуробтарин дарёхои Сибир мебошанд. Волга дарёи бузургтарини ин минтака аст. Дарозин он 3550 км мебошад. Волга ба бахри Каспий мерезад. Волга дар болооб якчоя бо шохобхояш кариб аз тамоми хамвории Аврупои Шаркӣ об чамъ меорад. Бисёр дарёхои Авруосиё сарчашман оби пиряхӣ доранд Да Авруосиё хам монандйи Амрикои Шимолӣ кулхо хеле бисёранд. Калонтарини онхо Ладога ва Онега мебошанд. Байкал — кули чукуртарини олам буда. захираи калони оби ширин дорад. Яхҳо манбаи асосии обхои ширин мебошанд.

САВОЛИ 2. ИҚЛИМИ ТОҶИКИСТОН

Тоҷикистонро бинобар дар ҷануб чой гирифтанаш ва бисёр будани рузхои соф маъмулан чумхурии “Офтобруя” меноманд. Иклими Точикистон гарм, хушк, континенталии шадид бо зимистони кӯтоху мулоим ва тобистонаш тулонии гарм мебошад. Иклими Точикистон дар натичаи таъсири мутакобилаи бисёр омилхои гуногун (масалан, мавкеи чугрофӣ, релеф, радиатсияи офтоб, сиркулясияи атмосфера ташаккул меёбад. Точикистон дар чануби шаркии Осиёи Миёна. дур аз бахру укёнусхо чойгир аст. Бинобар ин тагйироти унсурхои метерологии мавсимӣ ва шабонарӯзӣ дар ин чо зиёд мебошад. Вобаста ба релеф ва баландии махал аз сатхи бахр дар чумхурӣ чанд навъи иклим ташаккул меёбад. Иклимихушки субтропикӣ (дар водихои Вахш ва Ҳисор), ки тобистон тӯлонӣ, гарм, зимистон кутохи нарм ва боришот кам /150-200 мм аст/ иклим хушки континенталӣ, ки тобистон гарм ва зимистон хунук буда, 350-700 мм боришот мешавад Тобистон тулонӯ, хушк ва гарм буда дар водихо харорат то +40_45° мешавад. Махалли гармтарини Точикистон нохияи Шах- ритус (Айваҷ +48°) ба шумор меравад. Дар баъзе нохияхои Точикистон бодхои махаллӣ, ки вобаста ба фасли сол ва релеф мевазанд, омили иклимхоснл- кунанда мебошанд. Тобистон ва тирамох дар Точикистони Шимолӣ аз биёбонхои Осиёи Миёна гармсел мевазад. Гармсел боди тафсону хушк буда, дар микёси Осиёи Миёна аз харакатхои хавои тафсони биёбонхои Кизилкум ва Карокум хосил мешавад. Гармсел дар як сония то 15-20 м вазида харораташ то ба 40°С мера- сад. Аз ин ру. ба боготу киштзор зарари калон мерасонад. Барои пешгирии гармсел дарахтшинонӣ, обёрии дашту биёбон, обёрии сунъи ва гайра мадад мерасонад. Дар Точикистони Чанубӣ зимистон ва бахорон шамолхои чанубӣ ва чануби гарбӣ бартарӣ доранд. Тобистон ва тирамох давраи нисбатан бешамол бошад хам, тобистон баъзан шамолхои кутохмуддати чануби гарбӣ мевазанд. Ин шамолхоро “хокбоди афгонӣ” меноманд. Ин шамоли махаллӣ буда, дар болооби дарёи Аму ба амал меояд. Суръати он ба хисоби миёна 17-25 м сония аст. Тобистон дар охири мохи май ва аввали хаво бисёр гарм мешавад. Борон такрибан намеборад. Обу хавои ин фасл як хел буда доимо гарм аст. Ин фасл барои руёнидани пахта ва нашъунамои он мувофик аст. Тирамох асосан дар охнрхои мохи сентябр cap мешавад. Хаво камее салкин аст. Дар ин вакт боронгарӣ cap шуда, микдори боришот дар мохи ноябр зиёд мешавад Зимистон дар мохи ноябр ки аввали мохи декабр cap мешавад. Дар ин фасл хаво тагйир ёфта меистад. Гохо хаво якбора мулоим шуда, тез-тез борон меборад.

САВОЛИ 3. ИНТЕГРАТСИЯИ ИҚТИСОДИИ БАЙНАЛХАЛҚӢ

Хочагии чахонӣ ва таксимоти байналхалкии географии мехнат имруз тамоми мамлакатхои дунёро фаро гирифта, онхо торафт васею чуқуртар. ҳам мураккабу ҳам нав шуда истодаанд Чараёни интегратсияи иқтисодии пурра ташкилёфта панч зинаи тараққиётро аз cap мегузаронад: ташкили минтакаи озоди савдо. иттиходи гумрукӣ, бозори умумӣ, иттиходи асъорӣ ва фазои ягонаи иқтисодӣ.
Дар хочагии чахони имруза якчанд гуруххои иктисодии нохиявӣ ва сохавӣ ташкил ёфтаанд. Муҳимтарин гуруххои интегратсияи нохиявӣ Иттиходи Аврупоӣ, Ассосиатсияи Шимоли Америкоии савдои озод (НЕФТА). Ассотсиатсияи давлатхои чанубу шаркии Осиё (АСЕАН), Бозори Умумии мамлакатхои конуси Ҷанубӣ (МЕРКОСУР) вагуруххои сохавӣ – Ташкилоти мамлакатхо содиркунандаи нефт (ОПЕК) ва гайрахо мебошанд. Дар шароити имруза интегратсия яке аз шаклхои мухимми муносибатхои иктисодии байналхалкй мебошад. Интегратсия нахустин бор соли 1957 дар Аврупои Гарбӣ oғоз ёфта, зинахои зиёдеро тай намуд ва холо пурра ташкил ёфтаасту ба худ номи Иттифоқи Аврупо”-ро гирифтааст ва ба хайати он 15 мамлакати Аврупои Гарбй шомиланд. Шумораи умумии ахолии иттиход беш аз 350 млн нафар аст. Чанде пеш иттиходи мазкур иттиҳоди иктисодию
 асьори ягона ва иттиходи сиёсиро эълон намуд. 1 январи соли 1999 пули чгона “Евро” ба муомилот бароварда шуд.

САВОЛНОМАИ 21

САВОЛИ 1. ДАРЁҲО ВА КӮЛҲОИ АМЕРИКАИ ШИМОЛӢ

Дар худуди Амрикои Шимолӣ ба монанди Амрнкои Чанубӣ дарёхои пуроб. кӯлхо ва обхои зеризаминӣ бисёранл. Калонтарин дарёи Амрикои Шимоли Миссисипи (бо забони хиндучо “дарён калон ‘) ва шохобаш Миссури (“дарён лойкадор” ) мебошад. ки аз куххои Аппалачӣ. хамворихои Марками ва Кабир чорӣ мешаванд. Он баъди Нил ва Амазонка дарён дарозтарнни (6420 км) чахону серобтарини материк acт. Миссисипи аз хамворихо оромона чорӣ шуда, дар поёноб аз хама пуроб мешавад Дарёи Ниагара баландии сертеппаи охаксангро бурида, кулхои Эри ва Онтириоро бо хам мепайвандад. Вай аз зинаи pocт- фуромадаи баландиаш 50-метра чорй шуда, шаршараи машхури олам Ниагараро хосил мекунад. Бо забоин хиндй “ инагара” “ оби гулдуросзананда” acт. Шаршара охисга-охиста ба суи кули Эри акиб меравад, зеро об охаксангхоро хароб мекунад. Дар кисми шимолии материк кулхо бисёранд. кн аксарияти онхо ба дарехо пайваст шудаанд Яке аз кулхои калону зебоманзари ин кншвар — Виннипег асг, ки ба забони хиндухо маънон “об”-ро дорад. Дарёхои кутоху тезчараён аз куххои Кордилер ба укёнуси Ором чорӣ мешаванд. Калонтарини онхо — Колумбия ва Колорадо мебошанд. Онхо аз кисми шаркии куххо огоз ёфта. аз пахнкӯххои дохилӣ чорӣ мешаванд, канонхои азим — дараи чукур хосил мекунанд ва боз каторкуххоро бурида, ба укёнус мерезанд. Канони Калони дарён Колорадо машхури олам мебошад, ки ба 320 км тул кашидааст. Девори Канон аз чинсхои гуногунсолу гуногунранг таркиб ёфтааст.

САВОЛИ 2. КӮҲҲОИ ТОҶИКИСТОН

ном Номи куллахои асоси Баланди аз сатхи бахр
Академияи илмхо Исмоили Сомони 7495 метр
Академияи илмъо Корженевский 7105 м
Паси Олой Сино 7134 м
Язгулом Истиклол 6974 м
Пётри якум Москва 6785 м
Шохдара Карл Маркс 6726 м
Рушон Патхор 6080 м
Ишкошим Маяковский 6096 м
Аличури Шимоли Кулин 5929 м
Аличури Чануби Кизилданги 5706 м
Зарафшон Чинтарга 5494 м
Шугнон Харсанги 5704 м
 Ванч Баландии Язгулом 5584 м

САВОЛИ 3. АРАБИСТОНИ САУДӢ

Масохаташ – 2200.0 хазор км2
Ахолиаш – 20.5 млн нафар.
Пойтахташ – Ар-Риёз.
Забони давлатӣ – арабӣ.
 Вохиди пулӣ – риал.

Арабистони Саудӣ дар канори чанубу гарбии Осиёи Чанубу Гарбӣ вокеъ гардидааст. Вай такрибан 2/3 хиссаи нимчазираи Арабистон ва якчанд чазирахои халичи Форс ва бахри Сурхро дар бар мегирад. Каламрави он аз шимол бо Урдун, аз шимолу шарк бо Ирок;, Кувайт, Катар, аз Fapб Исроил. Миср, Судан дар чануб бо Эритерия, Уман ва Яман хамхудуд мебошад. Аз Fapб бахри Сурх. аз шарк онро халичи Форс ихота намудааст. Тавассути онхо мамлакат ба роххои тичорати чахонӣ баромад дорад. ки барои бо мамлакатхои хавзаи бахри Миёназамин, Сурх. халичи Форс ва хавзаи Уқёнуси Хинд савдо намудан имконияти калон медихад. Арабистони Саудӣ мамлакати нисбатан камахолӣ мебошад. Зичии ахолӣ ба хисоби миёна 12,5 нафарро ташкил менамояд. Кисми зиёди ахолӣ бесавод мебошад. Фарзандони оилахои дороро барои маълумстгирӣ ба хорича мефи- рис-анд. Аксарияти ахолӣ дини ислом (мазхаби вахобия)-ро парастиш мекунанд. Дар каламрави Арабистони Саудй марказхои муқаддаси ислом шахрхои Макка ва Мадина вокеъ гардиданд. ки хар сол миллионхо мусулмонон ба зиёрат меоянд. Арабистони Саудӣ аз роҳи оран, автомобилӣ, кубурӣ ҳавой ва баҳрй иборат аст. Калонтарин рори оҳан рори Ҳичозб мебошад, ки қаламрави Арабистони Саудиро бо Сурия ва Урдун пайваст менамояд. Кисми зиёди масохати Арабистони Саудиро пуштакуххо ишгол намуданд. Онро аз канори гарб ва чануб куххои на чандон баланд ихота кардаанд. Сатхи мамлакатро асосан биёбонҳои регӣ фаро гирифтанд. Дар шимол баъзан зимистон то -11 дарача хунук мешавад. Боришот дар қисми зиёди мамлакат аз 100 мм кам буда, дар минтакаи куххо ба 400 мм мерасад.Шаҳрҳои калонтарин:Ҷидда, Мадина, Макка, Ад-Даммам. Содирот:нафт ва маҳсулоти нафтӣ, гази моеъ. Воридот: маҳсулоти мошинсозии вазнинва саноати химия, металва маҳсулоти коркарди он, тамоку, матоъ, либос хӯрокворӣ, нӯшобаҳо.

САВОЛНОМАИ 22

САВОЛИ 1. РЕЛЕФИ ЕВРАЗИЯ 

Таҳлили харита имкон медихад. ки хулосаи зерни барорем: I. Авруосиё аз материкхои дигар хеле балaнд аст. 2. Дар худуди он куххои баландгарини чахон чой гирифтаанд. Балаидтарини онхо Ҳимолой бо куллаи (Эверест) мебошад. Соли 1953 аввалин шуда сокини Зеланднян Нав Эдмуил Хиллари ба болои ин кулла баромадааст. 3. Хамворихои Авруосиё индозаи азим доранд ва ба хазорхо километ р тул кашндаанд. Онхонисбат ба материкхои дигар хеле зиёданд. 4. Дар Авруосиё фарки баландихо махсусан бузург аст. Фарки байнн бахри Мурда (аз сатхи укёнус 395 м пасг). иастхамихои хушк (пастхамин Турфон 154 м) ва куллахои баландтарини Хнмолой беш аз 9 км аст. Дар сархади чанубни пораи Авруосиё дар чои васлшавии он бо порахои хамшафат чараёнхои пуркудрати тавлиди кухӣ руи доданд ва руй медиханд. ки бонси пайдоиши куххои баландтарнн шуданд. Дар шаркн материк, дар он чое. кн пораи Авруосиё меда- рояд, камони чазирахо ва новахои чукуроб хосил шудаанд. Дар ин кисми Авруосиё тагйирёбин кишри замин хеле фаъол аст. Хамворихои Сибири Гарбӣ-яке аз калонтарин хамворихои кураи Замни аст. Баъд аз баланд шудани кабати замин дар чои хамворин хозира мавчхои бахрӣ лаппас мезанад. Аз хамин сабаб сатхи он, ки аз чинсхои бахрию хушкни пайдоишашон тахшинӣ таркиб ёфтааст, хеле хамвор аст. Куххои Авруосиё хам монанди хамворихо аз чихати пайдоиш ва синну сол гуногунанд. Куххои чиндоршаванда дар минтакаи азимро хосил кардаанд, ки дар канорхои чанубӣ ва шаркии материк чой гирифтаанд. Минтакаи Алпу Хнмолой аз укёнуси Атлантика кариб то укёнуси Ором лар кисми чанубни Авруосиё тул кашидааст. Ба он Пиреней. Алп. Карпат. Кавкоз. Помир. Хнмолой дохил мешаванд.

САВОЛИ 2. ПИРЯХҲОИ ТОҶИКИСТОН ВА АҲАМИЯТИ ОНҲО 

Куххои осмонбуси Точикистон манбаи бузурги пиряххо мебошанд. Масохати умумии пиряххо такрибан 8,5 хаз. км2 буда кариб 6 фоизн сарзамини чумхуриро ташкил медихад. Чунин мик- дори ях дар натичаи гуншавии барфхои бисёрсола. ки такрибан аз баландихои 3000 – 3500 м cap мешаванд, ба вучуд омадааст. Пиряххо бахусус дар баландихои аз 3500 то 5300 м бештаранд. Кисми зиёди пиряххо дар шимол ва гарби Помир, инчунин дар кӯххои Точикистони Шаркӣ ва Марказӣ чой гирифтааст. Пиряххон калон мисли дарёхо номи худро даранд. Федченко, Грум – Гржимай- ло. Зарафшон. Гармо, Чамъияти чугрофӣ. Хирсон ва гайра. Пиряхи аз хама калони Точикистон пиряхи Федченко мебошад, ки дар нишебии шаркии каторкухи Академияи илмхо дар водии байникухӣ чой гирифтааст. Дарозии ин пирях 77 км, бараш такрибан 5 км ва гавсиаш то 1800 м мебошад. Пиряххо захираи бузурги об буда. дар кишоварзии чумхурихои Оснёи Миёна ахамияти багоят колон доранд. Дар авчи гармои фасли тобистон, ки барфхои мавсимӣ хама об мешаванд. пиряххо ба богу бустон ва киштзорхо оби хает медиханд. Бинобар ин, омӯзиши обшавӣ ва харакати пиряххо нафакат ахамияти илмӣ, балки ахамияти амалӣ низ дорад. Дар пиряхи Федченко баландтарин истгохи обу хавосанчӣ сохта шудааст.Оби пиряхҳо 25 фоизи ҳаҷми ҷараёни дарёҳои Тоҷикистонро таъмин менамояд.

САВОЛИ 3. КАНАДА. АҲОЛӢ ВА ХОҶАГӢ 

Масохаташ – 10 млн км2
Ахолиаш – 30,0 млн нафар
Пойтахташ – Оттава.
Забони давлатӣ – англисӣ.
 Вохиди пулӣ – доллари америкоӣ.

Дар Канада хамагй 30,0 млн аҳолӣ зиндагӣ мекунад. Аҳолии мамлакат аз замони мустамликавӣ то ҳол аз ҳисоби афозоиши табиӣ ва муҳочирати берунӣ меафзояд. Таркиби ахолиро аслан ду миллат: англо-канадхо ва фаронса-канадхо ташкил медиҳанд. Мардуми мукимии кишвар эскимосхо хамагӣ як миллион мебошанд. Зичии миёнаи ахолӣ д ар 1 километри мураббаъ ба 3 нафар баробар аст. Канада дар катори давлати пешкадами чаҳон ва ба хайати хафт давлати мутараққии Гарб дохил мешавад. Канада дорои саноати тараккикарда мебошад. Сохахои асосии инкишофи саноати Канадаро хамон сохахо ташкил менамоянд, ки дар таксимоти географии мехнат иштирок менамоянд. Он сохахои зеринро дар бар мегирад: саноати истӣихроҷи маъдани кӯҳӣ, саноати металлҳои ранга, саноати коркаорди чӯб, саноати мошинсозӣ. Аз соҳаи чорводорй дар Канада асосан чорводории тамоили гушту ширдиханда инкишоф ёфтааст. Канада бо махсулоти гуштӣ на танхо талаботи дохилиро конеъ менамояд, балки ба микдори зиёд ба содирот мебарорад. Кишоварзй. Канада дорои сохаи инкишофёфтаи кишоварзӣ мебошад. Он асосан ба истехсоли зироатхои галладонагӣ тахассусонида шудааст. Ҳоло ба хиссаи Канада кариб 20% воридоти чахонии гандум рост меояд. Галлакорӣ асосан дар се минтақаи он –ӣ Манитоба, Алберта ва Саскачеван тараккӣ ёфтааст. Дар баробари галлакорӣ зироатхои равгандиханда ва боғдорӣ низ ривоч дорад. Шахрхои калон:Монреал, Торонто, ванкувер. Содирот: автомобил ва тачхизоти он, нафт, гази табии, махсулоти чангал, алюминий гандум, чав. Воридот:вагонхои мусофирбар, автомобил, компютерхо, хуроквори ва г.

САВОЛНОМАИ 23

САВОЛИ 1. ШАКЛҲОИ АСОСИИ РЕЛЕФИ ЗАМИН, КӮҲҲО ВА ҲАМВОРИҲО

Кишри замин аз ду кисм иборат аст: барчастагихои материки(хушки, хамии каъри укёнуси) сатхи онхо аз пастию баландихои гуногуншакл ва гуногунмикёс иборат аст.(дар хушки) Ин чихатхоро ба хисоб гирифта, дар хушки ва каъри укёнусхо 2 шакли асосии релефро фарк мекунад.Куххо ва хамворихо. Куххо на факат дар хушки инчунин дар каъри укёнус хам вомехуранд.Барчастагихоеро, ки баландии нисбии онхо аз 200 метр зиёд нест ва аз махалли атроф кам фарк мекунад теппа меноманд.Барчастагии хушкие, ки баландиаш аз 200 метр зиёд буда, дорои кулла нишеби ва доманахо аст кух номида мешавад. Куххои релефи мураккаб доранд.Куххо аз хаминдигар бо баландиашон фарк мекунанд. Баландии онхо 2 хел мешавад, нисби ва мутлак.Баландии амудии як нуктаи сатхи заминро нисбат ба дигараш баландии нисби меноманд.Он нуктаеро, ки аз сатхи укёнус ё бахр ба таври амувди дар масофаи муа йян вокеъ гардидааст баландии мутлак мегуянд. Кулхо се гурух мешаванд.Куххои паст миёна ва баланд.Куххои паст -500 то 1000 метр.Куххои миёна 1000=2000 метр.Куххои аз 2000 метр бештар куххои баланд.Куххои миёнаи Точикистон- Курама,Гузан,Бургана, Туйунтог,Каратог.Одатан сатхи тахт ва мавчноки сатхи заминро,ки баландии нисбии он аз 200 м зиёд нест хамвори меноманд.Китъаи фарохи хушкиро,ки сатхи хамвор дорад,хамвории тахт мегуянд. Дар сатхи ин хамворихо шаклхои гуногуни релеф-теппахо,чукурихо,хамихо,чарихо вомехуранд.

САВОЛИ 2. ШАҲРҲОИ КАЛОНТАРИНИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

Шахри Хучанд, маркази калони саноату маданияти вилояти Сугд ба шумор меравад.Ин шахр таърихи бой дорад.Соли 1986 2500 солагии шахр гирифта шуд.Хучанд ки дар чорррохаи асосии тичорат чойгир аст, дар тамоми солхои мавчудияташ яке аз калонтарин марказхои иктисодию сиёси Осиёи Миёна ба шумор меравад.Дар ин шахр донишгохи омузгори, технологи, омузишгохи тибби, мусики ва бадеи мавчувданд. Шахри Конибодом шахрчаи хурди нохия мебошад. Дар ин чо корхонахои консервбарори,равганкаши, фаврикаи ресандаги,пахтатозакуни мавчуданд. Шахри Исфара маркази мухими саноати мебошад.Шахри Истаравшан маркази корхонахои кандакори, охангари, заргари мебошад.Дар ин чо корхонахои консерви кишмиш меваи хушк, шарбат. Истехсол мекунанд.Панчакент ин шахри ахолинишин мебошад.Дар ин чо осорхонаи таърихию кишваршиноси дорад. Шахри Вахдат комбинатхои ордкаши ва заводи пахтатозакуни дорад.Ахолии ин чо 50 хазор нафар аст. Норак шахри энергетики ва шахри чавонон мебошад.Шахри аз хама чавон шахри Рогун мебошад, ки соли 1987 бунёд шудааст.Кулоб яе аз шахрхои кадими Осиёи маркази мебошад.Соли 2006 бо карори Юнеско 2700 солаги Кулоб чашн гирифта шуд.Ахолии ин шахр 80 хазор нафар мебошад.Дар ин чо донишгохи омузгори омузишгохи тибби ва педагоги, театри мусикию драмави ва осорхонахо вокеъ аст. Дар Хоруг корхонахои саноати сабук ва хуроквори (заводи нон, комбинати гушт, заводи шир, корхонахои дузандаги) мавчуданд, дар баъзе махалхо косиби ривоч ёфтааст (бахусус чуробхои помири машхур мебошанд). Маркази асосии маъмури ва иктисодии нохия шахри Хоруг аст. Дар наздикии Хоруг стансияи “Орбита” , сохта шудааст, ки тавассути он барномахои телевизиони Русия ва барномахон телевизиони точик намоиш дода мешаванд.

САВОЛИ 3. ТАВСИФИ ИҚТИСОДИЁТИ ДАВЛАТҲОИ АФРИКА

Одатан ҳудуди Африкаро ба ду минтакаи калон: Африкаи Шимолӣ ва Африкаи Тропики чудо мекунанд, ки ин бештар ба хусусиятҳои табиӣ ва маданию таърихии онҳо алоқаманд мебошад. Африкаи Тропикӣ боз ба чор зернохия: Африкаи Гарбӣ, Марказӣ, Шаркӣ ва Ҷанубӣ тақсим мешавад. Африкаи Шимолӣ мамлакатҳои соҳили баҳримиёназаминии китъаи Африкаро дар бар мегирад, ки аксари ахолиаш арабҳо мебошанд. Дар ин кисмати минтака марказхои мухиммикорхонаҳои саноатӣ ва зироаткорӣ дар заминҳои обёришаванда чойгир шудаанд. Сохтмони неругоҳи баркии Асуон бо ёрии собик Иттифоки Шуравӣ барои беҳбудии иктисодии Африкаи Шимолӣ ва обёрикунии заминхои нав кумаки бузург буд. Мамлакаткои ин минтака аз чиҳати тараккиёти иктисодӣ ва равобиту муносибатхои берунӣ нисбати дигар давлатҳои Африка хеле пеш рафтаанд. Африкаи Гарбӣ ҳудуди кариб 20 давлатро дар бар гирифта, аз чиҳати захираҳои табиӣ хеле бой аст. Дар пешрафти иктисодии ноҳия ҳиссаи соҳаи кишоварзӣ калон аст. Вале дар таркиби кишоварзӣ монокултураи зироат бартарӣ дорад. Дар ин ҷо аслан ба парвариши какао (Гана. Нигерия), арахис (Сенегал, Нигер, Гамбия), нахл (Нигерия) диккати асосӣ дода мешавад. Саноат ба истихрочу коркарди соҳаи маъдани куҳӣ тахассус ёфтааст. Ин пеш аз кама истихрочи маъдани окан (Мавритания, Либерия), боксит (Гвинея), уран (Нигерия) ва гайра мебошад. Африкаи Шаркй аз сарватрои зеризаминӣ он кадар бой нест. Аз корхонаҳон саноатӣ бештар соҳаҳои саноати сабуку хурокворӣ сохта шудаанд, ки ба коркарди ашёи дохилӣ сару кор доранд. Саноати вазнин қариб тамоман инкишоф наёфтааст. Аз дигар намуди зироатҳо барои талаботи дохилӣ авёс, чуворимакка, зироатҳои лубиёгӣ ва батат кишт мекунанд. Африкаи Марказӣ (экваториалӣ)-ро яке аз махзанҳои бойтарини табиии дунё меноманд. Барои ноҳияҳои мазкур ба бозори чаҳонӣ баровардани чуби аълосифати тропикӣ (Габон. Конго, Гвинеяи Экваториалӣ) низ аҳамияти калон пайдо кардааст. Соҳаи кишоварзии Африкаи Марказӣ ба парвариши каҳва. какао, чой. тамоку. каучук, пахта, арахис, банан ва дигар мевахои хуштамъ тахассус ёфтааст. Африкаи Чанубӣ. каламрави он ҷумҳурии Африкаи Чанубӣ, Зимбабва, Ботсвана, Лесото ва Свазилендро дар бар мегирад. Чумҳурии Африкаи Чанубӣ (ЧАЧ) ягона дар китъаи Африка мамлакати мутараккӣ буда, аз руи ҳамаи нишондиҳандахои иктисодӣ дар чои аввал меистад. Дар таксимоти географии меҳнат ЧАЧ нафакат бо максулоти соҳаҳои саноати маъдани куҳӣ. инчунин бо истихрочи тилло, платина, алмос, уран, маъдани оҳан, хром, марганетс ва истеҳсоли ангишт, балки бо максулоти металлургияи сиёҳ, мошинсозӣ ва саноати химия низ баромад мекунад. Бо вучуди захираҳои бои табий китьаи Африка нисбат ба дигар қитъахои дунё хочагии қафомонда дорад. Дар шароити имруза танхо инкишофи босуръати ичтимоию иктисодии ин китъа ба хал намудани масъалахои хурокворӣ, демографӣ ва экологи имконият медихад.

САВОЛНОМАИ 24

САВОЛИ 1. ДАВРАҲОИ ТАШАККУЛИ ХАРИТАИ СИЁСИИ ҶАҲОН

Умуман ташаккулёбии харитаи сиёсии чахонро ба давраи кадим, асрхои миёна, нав ва навтарин чудо мекунанд. Давраи қадим (асри V то милод) замони сохти руломдориро дар бар гирифта, он равнаку ривоч ва таназзули нахустин давлатхои дунё – Мисри Кадим, Карфаген, Юнони Кадим, Рими Кадим ва ғайраро тачассум менамояд. Ин давлатхо дар инкишофи тамаддуни чахонӣ хиссаи бебахо гузоштаанду вале дар он замон ягона рохи тагйир додани сархади худро дар тахдиди чанг ва зуроварӣ медиданд. Дар асри миёна ташаккулёбии харитаи сиёсии чахон (асри V-XV) ба давраи феодализм алоқаманд аст. Сохтори сиёсии давлатдории феодалӣ нисбат ба давраи ғуломдорӣ хеле мураккабу ганитар буд. Дар асоси равнақи бозори дохилӣ дар ин давра парокандагии хочагию нохияхо пешгирӣ карда шуд ва хамеша кушиши забту васеъкунии ҳудуди давлатхои феодалӣ ба назар мерасид. Византия. Киеви Рус, империяи Рим, Португалия. Англия. Испания номгуи нопурраи давлатхои асри миёна мебошанд. Давраи нав (аз асри XV то анчоми Чанги якуми чаҳон) ба замони болоравию пойдории капитализм мувофиқ меояд. Ба харитаи сиёсӣ кашфиётҳои бузурги географӣ, ки дар ҳадди форматсияҳои чамъиятию иқтисодии феодализму капитализм меистод, тагйиротҳои чиддӣ дохил намуд. Давраи навтарин дар ташаккулёбии харитаи сиёсии чаҳон, пеш аз ҳама ба огозу анчоми ду чанги чахонӣ; тахсисёбии системаи чаҳонии сотсиализм ва пош хурдани он алоқаманд мебошад. Дар мадди аваал баъди Ҷанги якуми чахон империяи Австро- Венгрия пароканда шуда, давлатхои мустақил, аз қабили Лаҳистон, Чехословакия, Руминия ва гайра ташкил ёфтанд. Дар мадди дуввум баъди Ҷанги дуюми чаҳон Олмони фашистӣ ва Ҷопон пурра шикает хӯрда, иктидори давлатхои зиддигитлерӣ мустаҳкам шуд ва аз тарафи дигар он ба парокандашавии мустамликадорӣ овард. Баъди як муддати кутоҳ зиёда аз 100 давлат дар Осиё. Африка ва Америкои Лотинӣ мустақил гардиданд. агар соли 1900 дар чаҳон ҳамагӣ 57 давлати соҳибихтиёр вучуд дошт. Пас миқдори он пеш аз Чанги дуюми чаҳонӣ ба 71 ва соли 2003 ин нишондиҳанда ба 193 расид.

САВОЛИ 2. МАСЪАЛАҲОИ УМУМИҶАҲОНИИ ИНСОНИЯТ

Охирхои асри XX дар назди ахли башар масъалахое пайдо гардиданд, ки халли онхо на ба як ё гурухи алоҳидаи мамлакатхои чахон. балки ба тамоми аҳли башар, қатьи назар аз гуногунии дин, миллат, шакли хокимиятдорию хочагидорӣ дахл дорад. Аз ин чихат ин масъалаҳо номи умумичахонӣ (глобалӣ) гирифтаанд. Масълахои умумичахонӣ (глобалӣ) хамон масъалахое номида мешаванд, ки тамоми оламро фаро гирифта, онхо имрузу фардои инсоният хатарнок аст. Ин муттахид намудани хувва ва амалиёти якчояи хама давлатхоро талаб менамояд. Тамоми масъалахои умумичахонӣ бо таъсири муттақобилаи худ як секунчаи томро ба вучуд меоранд: ахолӣ. иктисодиёт ва мухити атроф. Аз Руи хусусияти худ масъалахои умумичахонӣ мухталифанд, Муҳимтарини онхо чунинанд: 1) ярокпартоӣ ва мухофизати сулх; 2. масъалаи экологии мухити табиӣ; 3) масъалаи демографӣ; 3. масъалаи хурокворӣ; 5) масъалахои ашёи хом ва энергетика; 6. баҳдам додани кафомонӣ; 7) масъалаи Укёнуси Чахонӣ 1.Аз руи хисоботхои олимон пар дунё 15 хазор чанг шуда гузаштаасту вале хеч гох мисли имруза чунин микдор яроки катли ом чамъ нашудааст. 2. Асоси ин масъаларо муносибати инсон ба табиат ва мухофизати мухити атроф ташкил менамояд. 3. Пайдоиши ин масъала ба афзоиши зиёди ахолии кураи Замин ва ба масъалаи таъмин намудани он ба воситаи зиндагӣ вобаста аст. 4. Холо дар сайёраи мо беш аз 1 млрд одамон аз гуруснагию нимсерӣ азият мекашад. Аз ин сабаб масъалаи бо хурок таъминкунии ахолӣ яке аз масъалахои мухимми глобалй мебошад. 5.Ин масъалаҳо ба махдудияти сарватхои менералӣ алокаманд буда, окилона истифода бурдани онро талаб менамояд. 6. Микёси кафомонии мамлакатҳои чахони сеюм хеле бузург аст. Барои муайянкунии дарачаи кафомонй асосан нишондикандаи даромад ба хар cap ахолиро истифода мебаранд. 7.Укёнуси чахонй барои инсоният ахамияти бузург дошт. Алалхусус дар алокаи мамлакатҳо ва халкхои сайёра воситаи мухимме ба хисоб меравад. Кайхон хамчун мухити глобалии умуми- инсонӣ барои хамаи мамлакатхо дастрас дониста шудааст. Азхуд- кии он кори на чандон осон аст. Ин ҳамкории техникӣ. иктисодӣ, ак- бисёр мамлакатхои чахонро такозо менамояд. Ғайр аз масъалахои дар боло номбар гардида дар назди инсоният ҳифзи саломатӣ ва зарурияти фахмиши бохамалокамандии масъалаҳоиг лобалӣ истодааст.

САВОЛИ 3. МАВҚЕИ ИҚТИСОДИЮ ГЕОГРАФИИ БРАЗИЛИЯ

Масохаташ – 8,5 млн км2
Ахолиаш – 176,7 млн нафар
Пойтахташ – Бразилиа
Забони давлатӣ – испанӣ
 Вохиди лулӣ – реал

Бразилия калонтарин мамлакати Америкаи Лотинӣ буда, дар он хусусиятхои зиёди китъаро мушохида кардан мумкин аст. Аз нигоҳи бойигарихои табий низ яке аз бойтарин мамлакатхои Чахон аст ва холо кариб 50 намуди ашёи хоми минералиро истихроч мекунад. ки дар байни онхо захирахои маъданӣ бартарӣ доранд. Аз руи майдони заминхои корам, захирахои обу чангал дар нохия яке аз пешсафон ба шумор меравад. Хамаи ин омилхо барои тараккиёти иктисодии мамлакат пешомадхои хеле мусоиданд. Бразилия аз руи шумораи ахолӣ ба катори панч мамлакати аз хама серахолии дунё шомил буда, микдори ахолиаш хар сол 3 млн нафар зиёд мешавад. Бразилия яке аз мамлакатхои пешсафи олами ру ба инкишоф аст.Шаҳрҳои калони он: Рио де Женейро, Салвадор, Сан Паулу. Содирот: маҳсулоти маъдани оҳан, алюмин, қаҳва, тамоку, маҳсулоти бофандагӣ, пойафзоли чармӣ. Воридот: мошинҳо, маҳсулоти саноатӣи химиявӣ, ангиштсанг, оҳан ва пӯлод, гандум.

САВОЛНОМАИ 25

САВОЛИ 1. АТМОСФЕРА ВА СОХТИ ОН

Таркиби хаво ба хисоби миёна аз 78 фоиз нитроген,21 фоиз оксиген, 0,03 фоиз гази карбонат ва аз омехтаи газхои дигар иборат аст. Атмосфераро ба 3 кабати асоси чудо меунад. Тропосфера, стратосфера ва кабатхои баландии он. Абати поёнтарин ва мухимтарини атмосфера тропосфера буда, гафсии он дар болои хати истиво 17 км дар кутбхо 8-9 ва дар минтакахои мутадил 10-11 км аст. Дар тропосфера 80 фоизи тамоми массаи атмосфера мавчуд мебошад.Стратосфера кабати аз тропосфера болои атмосфера мебошад. Ва то баландихои 50-55 км тул мекашад. Хавои он нихоят хунук аст ва кариб буги об вучувд надорад.Дар стратосфера чамъшавии гази озон вучуд дорад, ки мавчудоти зиндаи заминро аз таъсири нурхои зарарноки офтоб эмин медорад.Дар стратосфера ходисахои абрхосилшави вам боришот рух намеди ханд. Атмосфера манбаи хаёт аст. Вай сарчашмаи нафаскаши мебошад ва одам бехаво хатто 5 дакика хам зиндаги карда наметавонад.Ранги атмосфера шаффоф аст.

САВОЛИ 2.ДИН ВА ТАМАДДУНИ ҶАҲОНӢ

Дар шароити имрӯза дин ба шуури одамон таъсири зиёде дорад. Вобаста ба паҳншавӣ ва мавкеи динҳо онхоро ба динхои чаҳонӣ ва миллӣ чудо кардаанд. Имруз дар дунё се дини чаҳонӣ – насронӣ, ислом ва буддоӣ вучуд доранд. Аз ҳама паҳншудагаринашон дини насронист, ки беш аз 1 млрд нафар ахолии дунё ба вай эътикорад. Таъсири он дар мамлакатҳои Аврупо, Америко, Австралия зиёд аст. Эътикодмандони ин дин дар Осиёю Африка низ ҳастанд. Шохахои дини насронӣ: пранославӣ, протестанӣ, католики буда, онхо мувофикан дар Юнон, Австралия ва Америкои Лотинӣ ҳукмронанд . Дини дигари чахонӣ – ислом (мусулмонӣ) буда, дар Осиё, Африка (Арабистони Саудӣ), Туркия, Эрону Ирок, Афгонистону Покистон, Алҷазоир. Банголадеш, Марокко. Миср ва гайра, Осиёи Миёнаю Казокистон, Тотористону Бошкирдистон, Индонезия пахн шудааст. Шумораи умумии мусулмонони дунё кариб 1 млрд аст. “Гахвора ” – и дини ислом шахрхои Маккаю Мадина буда, ин дин ду шакл дорад: суннӣ ва шиа. Суннихо аксариятро ташкил дода, шиахо асосан дар Эрону Ирок маскан гирифтаанд. Имруз хам дини ислом кисми таркибии тарзи хаёти халкхои машриқзамин буда, аксари мамлакатхо дар Конститутсияи худ онро дини давлатӣ донистаанд ва баъзе хизбхои сиёсӣ дар барномахои Хуччатии худ онро сармашк кардаанд. Дини буддоӣ аз нигоҳи географӣ маҳдуд буда, эътиқодмандони он дар Непал, Мянма, кисман дар Хиндустон. Шри-Ланка, Чин Мугулистон мебошанд. Шумораи умумии буддоиҳо каариб 300 млн нафаранд. Ба динҳои миллй индуизм, канфусианй, синтоизм, иудаӣ мансуб буда. дар Хиндустону Чин. Ҷопону Исроил ва дигар мамлакатҳо амал мекунанд. Хамин тавр, географияи динҳои чаҳон чараёнҳои мураккаби азхуд-кунии сайёра. таракқии маданияти маънавии инсониятро ифода мекунад.

САВОЛИ 3. ОҚИЛОНА ИСТИФОДА БУРДАНИ САРВАТҲОИ ЗЕРИЗАМИНӢ

Сатхи кураи замин дорои захирахои бехатои гуногуни табии мебошад, вале онхо дар хама китъаю материкхо баробар чойгир нашудаанд. Мо медонем, ки захирахои табии намудхои захираи ашъёи минерали, замин, манбаи об, чангал ва гайра таксим мешаванд. Дар навбаи худ онхоро ба намудхои баркароршаванда ва баркарорнашаванда чудо мекунанд.Нобаробар чойгиршавии онхо дар сатхи замин пеш аз хама ба шароитхои иклимии гуногунии чараён пайдоиши канданихои фоиданок, дар лаврахои гузаштаи геологи вобастааст.Масалан, кисми зиёди давлатхои Осиё, Амрикои чануби бо бешахои тропики ва давлатхои шарки наздик бошанд бо захираи нефту гази табии фарк мекунанд.Дар дунё давлатхое хастанд, ки ба мисли ИМА, Россия ва Чин ки кариб бо тамоми намуди сарватхоитаъминанд. Ба ин гурух Хиндустон, Бразилия,Австарлия ва боз якчанд давлатхои дигар дохил мешаванд.Нобаробар чойгиршавии сарватхои табии дар кураи замин аз як тараф ба чараёни таксимоти байналхалкии мехнат ва муносибатхи байналхалкии иктисоди имконият медихад, аз тарафи дигар ба аксари давлатхое, ки аз норасогихои сарватхои табии танкиси мекашанд, мушкилотхои иловаги зам мекунад. Яке аз роххои окилона истифодабарии сарватхои табии ин бахои иктисоди додан ба хачму сифату тарзи истифодабарии он мебошад. Ангишт- захираи умумии геологи 14800 млрд тонна Нефт 550 млрд тонна Газ 400 трлн м Маъдани охан 600 млрд тонна Майдони чангалзор 3880 млн гектар Захираи тамомшаванда: баркароршаванда ва баркарорнашаванда.Тамомшавандахо ( баркарорнашавандахо): нафт, газ ангиштссанг, хокхои метали ва гайра. Баркароршаванда: хок, олами набототу хайвонот, намакхои минерали (оши ва техники) ва гайра. Захирахои беохир: сарватхои оби,иклими ва кайхони.

САВОЛНОМАИ 26

САВОЛИ 1. АЗ ТАЪРИХИ ТАДҚИҚОТИ АНТАРКТИДА

Актарктидаро аз материкхои дигар хеле дертар кашф кардаанд. Хануз олимони кадим андешаи дар арзхои балашди нимкураи Чанубӣ вучуд доштани магерикро баён мекарданд. Вале масъалаи вучуд доштани материки шашум комилан хеле дертар муайян гардид. Дар нимаи дуюмн асри XVIII ба чустучуи материки Чанубӣ аз Англия экспедиция равон шуд, ки ба он бахрнаварди машхури англис Чеймс Кук сарварӣ мекард. Чеймс Кук якчанл бор аз доираи Kyтби Чанубӣ гузашт, аммо аз байни яхҳо ба материк гузашта натавонист. Ӯ ба хулосае омад, ки “ заминҳое, ки дар чануб вокеь шудаанд. хеч гох тадкик карда нахохад шуд… ин кишварро табиат ба сармои абадӣ махкум кардааст”. Натнчаҳои ЭКСПСДИСИЯИ Ч- Кук хохиши сафархои хатарнокро дар чустучуи материк муддати дароз дилхунук кард. Танхо соли 1819 аввалин экспедисияи антарктикии русхо дар киштихои ≪Восток≫ ва ≪Мирный≫ тахти фармондеҳии Фаддея Фадеевич Беллинсгаузен ва Михаил Петрович Лазарев ташкил карда шуд, ки аз атрофи материки номаълум гузашт, ба сохилхои он хеле наздик омада. бисёр чазирахоро кашф карл. Соли 1820 экспедитсия аввалин бор ба сохилхои Антарктида расид ва ин соли кашфи Антарктида шуморида мешавад. Ин кашфиёт ба омузиши муффасали минтакаи сохилии китьаи Чанубӣ ибтидо гузошт. 14 декабри соли 1911 шахрванди Норвегия Раул Амундсен ва баъди як мохи он. яъне 18 январи соли 1912 олими англис Роберт Скотт ба Кутби Чанубӣ расиданд. Ин кашфнётн бузургтарини географӣ буд. Олимон оид ба нохияхои дохилии материк маълумоти аввалин гирифтанд. Аммо онхо ба осонӣ ба даст наомадаанд. Аъзои гурухи Роберт Скотт дар бозгашт, то анбори хурок ва сузишворӣ, ки хамагӣ якчанд километр рох монда буд, нарасида халок гардиданд. Мохи ноябри соли 1912 гурухи наҷотдиханда хайма ва дар даруни он часадхон яхбастаро пайдо карданд. Танхо. вобаста ба гузаронидани Соли Байналхалкии Геофизикй (СБГ. солхои 1957-1958) дувоздах давлати чахон карор доданд, ки материкро якчоя омузанд ва мубодилан ахбор намоянд. Дар ин кор собик Иттиходи Шуравӣ мавкеи асосиро ншгол кард. Бинобар ин, Антарктидаро китьаи илм ва сулх меноманд. Ба туфайли хамкории босамари байналхалкӣ ва чидду чахдн олимон бисёр асрорн Антарктида ошкор гардидааст.

САВОЛИ 2.МАМЛАКАТҲОИ АМРИКОИ ЛОТИНӢ, ҲАЙАТИ ҚАЛАМРАВ, АҲОЛӢ ВА ХОҶАГӢ. ХАРИТАИ СИЁСӢ

Америкаи Лотинӣ яке аз китъахои калонтарини замин буда, хануз дар асрхои XVI—XVII аз тарафи Испания ва Португалия забт шуда буд ва факат дар аввали асри XIX қисме аз кишвархои он истиклолият ба даст овардааст. Холо дар худуди он 46 мамлакату каламрав вучуд дорад. Аз ин 33 давлати сохибихтиёр ба гурухи мамлакаткои ру ба инкишоф дохил мешаванд. Масоҳати умумии Америкаи Лотинй 21 млн километри мураббаъ буда, микдори ахолиаш 530 млн нафарро ташкил менамояд. Одатан каламрави Америкаи Лотиниро ба якчанд зернохия чудо мекунанд: 1. Америкаи Миёна (Мексика, мамлакатхои Америкаи Марказӣ ва Вест-Индия). 2. Мамлакатҳои Анд (Венесуэла. Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия. Чили). 3. Давлатхои сохили Ла-Плата (Парагвай, Уругвай. Аргентина) 4. Бразилия. Мавкеи иктисодию географии Америкаи Лотинӣ чунин аст: онро аз Fapб ва шарк обхои ду укёнус ихота кардаанд ва бо воситаи онхо мухимтарин роххои бахрии чахонӣ Ором ва Атлантикаро дар ин каламрав канали Панама пайваст намудааст. Масохати Америкаи Лотинй аз шимол ба чануб ба масофаи 13 хазор километр ва аз гарб ба шарк то хазор километр кашол ёфтааст. Мавкеи сиёсию географии мамлакатхои Америкаи Лотиниро аз бисёр чихат хамсархадӣ бо ИМА ва нихоят дур будани он аз дигар материку давлатхо муайян мекунад. Бо вучуди он ки суръати афзоиши аҳолӣ дар Америкаи Лотинӣ нисбати солҳои 1960-ум суст шудааст, дар давлатхои Америкаи Марказӣ ва Чанубӣ (Парагвай, Боливия) бошад, холо хам афзоиши солонаи он 2%-ро ташкил медикад. Омили якумро кабилаи ҳиндуҳо ташкил медиҳанд, ки то омадани аврупоихо ахолии мукимии ин минтақа буданд. Омили дуюмро муҳочирони Аврупоӣ (аслан аз -Испания ва Португалия) дар бар мегирад. Омили сеюмро африкоихо ташкил медиканд, ки онхоро аз асри XVI cap карда мустамликадорон ба Бразилия, Вест-Индия ва дигар давлатхои ин минтака барои кор дар плантатсияхо оварда буданд. Дар Америкаи Лотинӣ бисёр расму русум. анъанахои миллй ва фархангӣ омехта шудаанд. Холо дини католикӣ дар тамоми минтака бартарӣ дорад. Афзоиши ахолӣ дар шахрхо зиёд аст. Микдори шахрхо аз 200 гузаштааст ва шумораи шахрхои миллионер кариб ба 40 расидааст. Дар мамлакаткои Америкаи Лотинӣ тули дахсолаҳои охир нисбат ба давлатхои Осиё ва Африка дар инкишофи иктисодию ичтимоӣ як дарача пешравӣ ба назар мерасад. Аз тарафи дигар даринкишофи иктисодии ин мамлакатко пастравии соҳаи кишоварзй ва афзудани ҳиссаи саноат дар ҳачми умумии даромади миллӣ мушоҳида карда мешавад. Гузаронидани сиёсати индустриякунонӣ дар аксарияти мамлакатҳои ноҳия боиси пайдо гардидани соҳахои нави металлургияи сиёҳ. мошинсозӣ, саноати химия шуд. Баъди буҳрони вазнини солҳои 80-ум ва пастравии икгисодиёт дар солҳои 90-ум хиссаи Америкаи Лотинй дар тараккиёти хочагии чахонӣ боз афзуд.

САВОЛИ 3.ҶУМҲУРИИ ИСЛОМИИ ПОКИСТОН. МАВҚЕИ ГЕОГРАФӢ ВА ИҚТИСОДӢ.

Масоҳаташ – 804 разор км2.
Аҳолиаш – 160.0 млн нафар.
Пойтахташ – Исломобод.
Забони давлатӣ – урду, англисӣ.
 Воҳиди пулӣ – рупия.

Покистон соли 1947 дар натичаи таксимоти Ҳиндустон ташкил ёфта аст. Вай дар шарк бо Ҳиндустон, дар Fapб бо Афгонистон ва Эрон ҳамсарҳад аст. Дар чануб тавассути баҳри Араб ба Укёнуси Ҳинд баромад дорад, ки Покистонро бо роҳи баҳрии умумичахонӣ пайваст менамояд. Дар хушкӣ ду хатти роҳи оҳан каламрави Покистонро бо каламрави Ҳиндустон ба ҳам лайваст мекунанд. Ин ба Покистон имконият медирад, ки бо роҳи баҳрӣ ва оҳан бо мамлакатҳои дуру наздик алоқаи иртисодӣ дошта бошад. Ҳар сол аз ҳисоби афзоиши табиӣ такрибан 2,5 фоиз ахолии он меафзояд. Такрибан 75 фоизи аҳолӣ дар деҳот зиндагӣ мекунад. Шаҳрҳои калони Покистон Карочӣ, Лоҳур. Хайдаробод, Мултон, Исломобод мебошанд. Дарозии хатти роҳи оҳан 8773 километр, автомобили 101315 километрро ташкил менамояд.Содирот:нафт, чарм, либос, матоъ, пахта, биринҷ, хӯрокворӣ, молҳои ороишӣ. Воридот:махсулоти мошинсозии вазнин ва саноати химия, таҷҳизоти нақлия, сӯзишвории маъданӣ, равғанҳои молиданӣ.Шахрхои калон: Карочи, Лохур, Хайларобод, Файсалобод. Содирот: нафт ва махсулоти коркарди он, чарм, либос, матоъ, пахта, биринч молхои ороиши. Воридот: махсулоти мошинсозии вазнин ва саноати химия, сузишвории маъдани.

САВОЛНОМАИ 27

САВОЛИ 1. ГУРӮҲБАНДИИ МАМЛАКАТҲО АЗ РӮИ НИШОНДИҲАНДАИ МАҶМУИ МАҲСУЛОТИ ДОХИЛӢ

Ба гуруҳи мамлакатҳои аз ҷиҳати иктисодӣ инкишофёфта кариб 60 мамлакати китъаи Осиё, Аврупо, Африка, Америкои Шимолӣ, Австралия ва Океания дохил мегарданд. Хамаи ин давлатҳо чи аз чиҳати дарачаи инкишофи иктисодию ичтимоӣ ва чи аз чиҳати ҳачми мачмуи маҳсулоти дохилӣ ба сари кас нисбат ба дигар давлатҳо фарки куллӣ доранд. Аз тарафи дигар дар байни ин мамлакатҳо баробарии иктисодӣ вучуд надорад ва аз ин лиҳоз онҳоро ба чор зергуруҳ таксим мекунанд. Зергуруҳои аввалро “ҳафтгонаи бузург” меноманд, ки ба ҳайати он ИМА, Ҷопон. Олмон, Фаронса, Британия. Италия ва Канада дохил мешаванд. Ин давлатҳо дар чаҳони имруза бо микёси баланди дарачаи инкишофи иктисодӣ ва фаъолияти сиёсӣ фарк мекунанд. Ба зергурӯҳи дуюм давлатхои на чандон бузурги Аврупои Гарбӣ (Шветсия, Белгия. Голландия. Испания, Португалия. Финляндия ва гайра) дохил мегарданд. Гарчанде. ки мавкеи иктисодию сиёсии ин мамлакатҳо чандон бузург нест, вале фаъолияти онҳо дар пешрафти иктисодию равобити берунии чаҳон хеле калон аст. Ба зергуруҳи сеюм давлатхои гайри Аврупоӣ – Австралия. Зеландияи Нав ва Чумҳурии Африкаи Ҷанубӣ (НАМ) дохил мешаванд. Ин давлатҳо мустамликаҳои собиқи Британия буда, баъзе хусусиятҳои хоси тараккиёти иктисодӣ ва сиёсати берунии худро доранд. Зергуруҳи чорум бошад, дар ҳолати ташаккулёбӣ мебошад. Он соли 1997 баъди ба катори ин давлатҳои инкишофёфта дохил кардани якчанд давлатҳои Осиё, аз қабили Ҷумҳурии Кореяи Чанубӣ, Сингапур ва Тайван ба вуқуъ пайваст. Давлатҳои мазкур аз чихати нишондихандахои мухимми сотсиалию иктисодӣ ба давлатҳои инкишофёфтаи Аврупо наздик шудаанд. Ин мамлакатҳо сохтори гуногуни иктисодӣ дошта, дар муомилоти чаҳонӣ мавқеи хеле муҳиммро ба уҳда доранд. Ба мамлакатҳои ру ба инкишоф қариб 150 давлат дохил мешавад

САВОЛИ 2. БИЁБОНҲОИ ТРОПИКӢ

Биёбонхои тропики дар материкхои чануби васеъ пахн гардиданд. Дар ин чо наботот хеле кам аст.Дар баъзе чойхо тамоман нест. Решаи растанихои биёбон басо инкишоф ёфтааст, ки тавассути он обро аз чукурии зиёд ва масохати васеъ чамъ мекунанд.Бисёр растанихо барои он,ки обро кам бухор кунанд, баргхои хеле майда дошта, аксаран ба чли барг хор доранд. Дар Африкои Шимоли биёбонхо масохати бисёр калонро ишгол карда,чамъи бориши солона дар сахрои кабир кариб дар хама чо аз 100 мм камтар аст.Дар кисмхои дохилии биёбон баъзан якчанд сол пай дар пай бориш намешавад. Баъзан дар фасли тобистон гарми дар соя рузона то 40+ 50градус мерасад. Гармсел ва бодхои хушк,ки чангу рег гирифта меоянд, меавазад. Биёбонхои Африкои Чануби дар шарк ва шимол ба нимбиёбон мубаддал мешаванд, ки дар он чо гиёххои холдори болиштшакл инчунин зарбат бисёранд.

САВОЛИ 3. АҲОЛӢ ВА ХОҶАГИИ РОССИЯ

Таркиби ахолии Россия гуногун буда, аз чор се хиссаи онро русхо зиёда ташкил медиханд. Шумораи умумии русхо аз 120 млн нафар буда, бештар аа 81% ахолии мамлакатро ташкил менамоянд. Аз дигар халқу миллатхо ба тоторхо – 4, украинхо – 3. чувашҳо – 1, бошқирдхо – 1 фоизи ахолии он рост меояд. халкхои сокини Россия ба гурухи забонхои гуногун мансубанд ва аз хама сершумортаринашон гурухи забонхои славянӣ (руссу украинхо, белорусу лахистонихо), туркӣ (тотору бошқирхо. Чувашу тувинҳо, хакасу олтоихо, ёкутхо, балкархо. карчевхо, озарихо) мебошанд. Гайр аз ин осетинхо, эвенкхо, корякхо, чукчиҳо бо забони хоси худ гaп мезананд. Дини аз хама пахншудатарин дар Россия православӣ ва мусулмонӣ мебошанд. Шумораи марду занхо дар миқдори умумии ахолӣ нобаробар аст (мардхо – 47%, занхо – 53%). Дарозумрии мардхо 64 сол, занхо – 74 солро дар бар мегиранд. Чойгиршавии ахолӣ дар каламрави мамлакат нобаробар буда, хисоби миёнаи он дар 1 километри мураббаъ – 8,5 нафар аст, аз чумла Дар дехот – 2,2 нафар. Дар кисми Аврупоии Россия зичии ахолӣ дар 1 километри мураббаъ 27.1 нафар, дар кисми Осиёӣ – хамагӣ 2,5 нафарро ташкил медихад. Мавзеи аз хама зичи ахолӣ Маркази Аврупоии Россия буда. аз он ҷо ба самти шимол. чануб ва шарк зичии ӣаҳолӣ кам мешавад. Шумораи умумии шахрхо аз 1000 зиёд аст. Ҳиссаи аҳолии шаҳр 74%, ахолии деҳот 26% микдори умумии ахолии мамлакатро ташкил медихад. Шахрхои миллионер 13 ва аз 500 хазор то 1 млн нафар ахолидошта ба 20-то мерасад. Хочагӣ. Россияи имруза дорои кариб тамоми сохахои хочаги халки хозиразамон аст. Аз ин чумла дар саноат мувофики Маълумоти соли 2003 – 26% махсулоти он ба комплекси сузишворӣ-энергетикӣ 25% ба саноати сабук, 16% мошинсозӣ. 14% саноати хурокворӣ ва 13% ба саноати металлургия рост меояд. Дар хочагии чахон Россия хамчун истехсолкунандаи калони ашёи хоми минералӣ ба хисоб меравад. Мачмуи сузишворию энергетикии он аз электроэнергетика ва тамоми сохахои сузишворӣ иборат буда. системаи асосии энергетикаи он нохияхои Марказӣ, Шимолу Гарбӣ. Волга, Урал, Сибир мебошанд. Россия талаботи худро пурра бо сузишворӣ таъмин намуда. Газу нефтро содир мекунад. Дар мамлакат сохахои металлургияи сиёх ва ранга инкишоф ёфтааст. ки заминаи инкишофи сохаи мошинсозӣ ба хисоб меравад. Дар каламрави мамлакат корхонахои мошинсозӣ кариб дар тамоми шахрхои калону миёнаи мамлакат чойгир шудааст. Дар соҳаи кишоварзии мамлакат 13% аколии кобили меҳнат шугл дорад. Кисми зиёди онхо ба зироаткарӣ машгуланд. Дар зироатчигӣ мавқеи асосиро галадона ташкил медиҳад. 55% заминҳои корам ба галладонагико гандум. чавдор, чав. сулӣ, арзан. чуворӣ рост меояд. Аз зироатҳои техникӣ лаблабуи канд, загир, офтобпараст кишт карда мешавад, ки он 5% замини киштро дар бар мегирад. Кишти картошка, сабзавоту полиз 3,5%, растаниҳои хуроки чорво аз 1/3 майдони киштро ташкил медиҳанд. Қисми зиёди максулотҳои кишоварзиро минтакаҳои дашт ва бешадашти кисми Аврупоии мамлакат истеҳсол менамоянд. Дар Россия кариб тамоми намудҳои маҳсулоти чорво истеҳсол карда мешаванд.

САВОЛНОМАИ 28

САВОЛИ 1. ДАРАҶАИ ГУНОГУНИ ТАРАҚҚИЁТИ МАМЛАКАТҲОИ ХУРДИ АВРУПО. ВОБАСТАГИИ ХОҶАГӢ БА ДАВЛАТҲОИ МУТАРАҚҚӢ

Дар Аврупо, дар қатори мамлакатҳои мутараккӣ, мамлакатҳои хурд мавчуданд. Ба ин мамлакатхо Австрия, Белгия, Дания, Ирландия, Исландия, Испания, Люксембург, Нидерланд, Норвегия, Португалия, Финляндия. Швейтсария, Шветсия. Юнон ва мамлакаткои пакана (Лихтейнштейн, Андора, Манако, Сан-Марино, Ватикан. Малта дохил мешаванд. Мавқеи иктисодию сиёсӣ ва географии онхо гуногун аст. давлатҳои Аврупои Марказӣ (Белгия. Нидерландия, Люксембургу Австрия ва Швейтсария) дар байни давлатхои мутараккӣ чойгир буда. бо ҳам хеле наздиканд. Мамлакаткои Аврупои Шимолӣ ба хочагии давлатҳои мутараккии Аврупо (Англия ва Олмон) зим алокаманд буда бо воситаи роҳи обии Атлантик ба ИМА ва Канада алоқа доранд. Мамлакаткои хурди Аврупои Ҷанубӣ асосан дар соҳили бахри Миёназамин, дар нимчазирахои Балкану Пиреней вокеъ гаштаанд. Ин давлатхо аз руи хачми масохати каламрав аз якдигар фарк мекунанд. Сохти давлатии онхо низ гуногун мебошад. Масалан. Австрияю Финляндия чумхурии буржуазӣ, Белгияю Шветсия давлати монархистӣ мебошанд. Австрия ва Финляндия сиёсати бетарафиро пеш грифтанд, кисми дигарашон ба блоки харбии НАТО дохил шудаанд. Дар Аврупои шимолӣ шумораи шахрхо кам. вале хиссаи ахолии шахр зиёд аст. Кисми асосии ахолии шахр дар пойтахтхо чамъ омадааст. Хоҷагӣ. Мамлакатхои хурди Аврупо аз рӯи дарачаи тараккиёти хоҷагй аз якдигар фарк мекунанд. Дар байни онхо давлатхои дарачаи хеле баланди тараккиёти ичтимоию иктисодӣ дошта (Шветсия, Швейтсария. Белгия, Дания, Нидерланд) ва давлатхои акнун ба давпаи индустриякунонӣ воридшуда (Испания, Португалия, Исландия) мавчуданд. Катъи назар аз он, ки ин мамлакатхо дар хочагии чахонӣ мавкеи калон надоранд. дар якчоягӣ онхоро дар хочагии чахонӣ кувваи тавоно шуморидан мумкин аст. Ҳиссаи он дар истехсолоти саноати Аврупои Гарбӣ 30%. дар тичорати беруна бошад. ба 40% рост меояд. Аксари ин мамлакатхо аъзои Иттиходи Аврупоӣ буда. дар онхо саноат ва кишоварзӣ ба дарачаи баланд тараккӣ кардааст. Дар байни мамлакатҳои Аврупои Ҷанубӣ Испания бо дараҷаи баланди тараққиёти иқтисоди худ фарқ мекунад. Дар ин ҷо дар, заминаи тараққиёти саноати металлургияи сиёҳ, ранга. Мошинсозӣ металлталаб ва химия тараққӣ кардаанд Барои соҳаи кишоварзии мамлакатҳои Аврупои Шимолию Марказӣ дарачаи баланди тараққиёт хос аст. Мамлакаткои хурди Аврупо дарсавдои чахонӣ хиссаи назаррас доранд. Дар мубодилаи савдои хиссаи Нидерланд аз хиссаи тамоми мамлакатхои Африкабзиёд ва хиссаи Шветсария ба хиссаи Бразилияю Аргентина (дар якчоягӣ) баробар аст. Мамлакатхои хурди Аврупо асосан бо давлатхои мутараққии Аврупо. ИМА, Канада ва бо мамлакатхои Аврупои Шарқию Россия тичорат мекунанд. Содироти ин мамлакатхоро мошинхо. тачхизот. киштихои бахрӣ. махсулоти чубкоркунӣ ва гайрахо ташкил менамояд. Нидерландия аз рун содироти махсулоти ширӣ. Воридоти давлатхои Аврупои Шимолию Марказӣ аз ашёи хоми саноатӣ. молхои нимтайёр ва хурокворӣ иборат аст. Мамлакатхои Аарупои Чанубӣ асосан мошин, молхои нимтайёр ва ашёи хом (асосан нефт) ворид мекунанд. Дар мамлакатхои хурди Аврупо сохаи туризм ба шакли анъана даомадааст. ки аз ин хисоб даромади баланд мегиранд. Дар ин соха Испания пешсаф аст.

САВОЛИ 2. ШАРОИТИ ҲАЁТ ДАР УҚЁНУС

Барои хаётгузаронии организмхо дар укёнус шароитхо мавчуд аст. Дар чукурнн 11 хазор метраи новаи Мариана, дар он чойхое. ки аз каъри Замин магмаи сӯзон мебарояд ва дар он чое, ки харорати баланд ва фишори азим вучуд дорад, хаёт чуш мезанад. Шароити хаётгузаронин организмхо аз кутбхо то хати истиво тагйир меёбад. Аз чихати гуногунии намудхои рустанӣ ва хайвонот укёнусро ба хушкӣ муконса кардан мумкин аст. Дар укёнус аз бак- терияхои якхучайра, ки бо чашми оддӣ дида намешавад, обсабзхои бахрии то 80 м. дарозидошта, чонвархон микроскопӣ ва киткои азимчуссаро пайдо кардан мумкин аст. Укенус пур аз асрори ниҳон аст. ки то хол кисми зиёдн онхо аз тарафи илм кашф нашудаанд. Ҳоло хам дар натичаи тадкики Каъри укёнус организмхое дарёфт карда мешаванд, ки ба илм маълум нестанд. Олимон исбот кардаанд. ки хамаи чонзодхои сайёраи мо аз Укенус баромадаанд ва бинобар он онро “гахвора’’-и хаёт дар Замни меноманд. Фаъолияти организмхои зинда дар Замин ба тагйир ёфтани хосияти об (шурӣ, микдори газхо) овардааст. Рустанихои сабз аз худ оксигени зиёд хорич карда, микдори оксигенро дар об зиед мекунанд. Ин оксиген ба атмосфера баромада, барои дар хушки зиндагӣ карда тавонистани хайвонхои бахрӣ имконнят фароҳам меоварад. Дар укёнус ду минтакаихо фарк мекунанд. Ба гурухи якум организмхое мансубанд, ки дар сатхи болоӣ ва гафсии об иқомат мекунанд ва кобилияти фаъоли харакат надоранд. Ба гурухи дуюм организмхое, ки дар каъри укёнус хаёт ба cap мебаранд. дохил мешаванд Дар каъри укёнусхо обсабзахо, марчонхо, харчангшаклхо, кирмхо, нармбаданхо, ситорахои бахрӣ зиёдтаранд. Аз мохиён камбала ва палтус, ҳаштпо зиндагӣ мекунанд.

САВОЛИ 3. ҶУМҲУРИИ ХАЛҚИИ ХИТОЙ, ШАРОИТ ВА САРВАТҲОИ ТАБИӢ

Масоҳаташ – 9.6 млн км2
Аҳолиаш – 1.5 млрд нафар
Пойтахташ – Пекин.
Забони давлатӣ – чинӣ
 Воҳиди пулӣ – юан.

Вобаста ба бузургии масоҳати мухталифии сохти геологи релеф ва мавкеи он дар минтакаҳои гуногуни иқлимӣ ва табиӣ (дар хушкӣ ва баҳр) ба табиат ва чойгиршавии сарватҳои табиӣ кисмхои алоҳидаи мамлакат таъсири калон расонидааст. Хусусан қисми шаркӣ ва гарбии он аз якдигар тафовути калон доранд. Мавчудияти қаторкуххои калон дар Fapб ба инкишофи кишоварзӣ (заминдорӣ) ва наклиёт таъсири манфӣ мерасонад. каламрави Чин дар се минтакаи иклими муътадил. субтропики, субэкваторӣ чойгир шудааст, релефи баландкух, ва дур чой гирифтан аз бахрхо сабаби сардии иклими қисми гарбии Чин гардидааст. Масоҳати васеъ, ки онро нимбиёбон ва биёбонхо ишгол намуданд.ба зироаткорӣ ба обёрии сунъӣ вобаста мебошад. Барои қисми шарқии Чин иклими муссонӣ хос аст. Бинобар он тобистони ин ҷо сербориш, зимистонаш хушки бебориш мебошад. Дар натичаи боришоги зиёд дарёҳо пуроб гардида. заминхои кишт, наҳрхои обёрикунанда, роҳҳо ва шахру дехотхоро хароб менамояд. Сарвати обии Чин хеле зиёд аст. аз ин Чиҳат дар чахон Чин ҷои чорумро ишгол менамояд. Захираи сарвати гидроэнергетикии он нихоят зиёд буда. имконияти истифодаи техники он 300 млн кВт-ро ташкил менамояд Чангал 10 фоизи каламрави Чинро ишгол мекунад Аммо аз чихати гуногунии намудхо дар чаҳон ҷои якумро ишгол менамояд. Дар каламрави Чин вобаста ба шароити табии намудхои гуногуни хок ҳосил гардиданд. Хоки қисми шаркии Чин хокистаррангу қаваранг, дар чануб зард ва сурх мебошад. Аз сарватҳои маъдани дар Чин захираи калони маъдани оҳан (зиёда 23 млрд тонна), манган, волфрам. калъагӣ. сурма. молибден, боксит дида мешавад. Захираи металлҳои пардозӣ – хромит ва никел нисбатан кам мебошад. Дар дохили сарватҳои зеризаминии гайримаъданӣ захираи калони намак (зиёда 100 млрд тонна), магнезит, фосфорит ва графит муайян карда шудааст.Шахрхои калон:Шанхай, Сянган, Гуанчоу, Ухан. Содирот: махсулоти мошинсозии вазнин, нахи пахта, шохи, махсулоти мохиги, чой. Воридот: махсулоти мошинсозии вазнин, саноати химия, молхои асосии саноати.

САВОЛНОМАИ 29

САВОЛИ 1. МАВКЕИ ТАБИИЮ ГЕОГРАФИИ ОКЕАНИЯ

Укёнусия ин калонтарин дар сайёра чазирахои чамъшуда мебошад, ки дар кисмхои маркази ва чануби гарбии укёнуси Ором вокеъ гаштааст. Вай 7 хазор чазирахоро ба масохати 1.3 млн. км2 дарбар мегирад. Чазирахои он аз арзхои субтропикхои шимоли то арзхои муътадили нимкураи чануби парокандаанд. Кисми зиёди чазирахо дар галачазирахо чамъ шудаанд: Зеландияи Нав, Гавай, Фиджи, Туамату ва гайрахо Укёнусия ба аврупоиён дар асри XVI, аз давраи саёхати аввалини гирди олами Ф. Магеллан маълум гардид. Саёхатхои бахрнавардони рус В.М.Головнин, Ф.П Литке, С.ОМакаров ва дигарон дар таърихи кашфу тадкики Укёнусия фасли махсусро ташкил медихад. Танхо дар асри XIX дар укёнуси Ором бештар аз 40 экспедитсияи русхо ахбори илмии пурбахо чамъ намуданд. Мавкеи табиию географи, андоза ва пайдоиши чазирахо ба каъри укёнуси Ором зич вобастаанд. Аксарияти чазирахои Укёнусия ба чазирахои вулкони ва марчони мансуб буда, як кисми онхо куллаи каторкуххои зериоби, кисми дигарашон материки мебошанд. Чазирахо дар гарби Укёнусия дар минтакаи калони чазирахо вокеанд. ки дар худуди порахои литосфера пайдо шудаанд. Табиати чазирахои Укенусия хушманзара буда. тархи ачоибу гароиби чазирахои кухсори сарсабзи дар уфук намоёншуда, иамуди атоллхои хамвор. ки нахлхои мавзун кад пушондаанд. Минтакаи сохилии регн сафеди марчони ё сиёхи вулконй диккати бахрнавардонро ба худ мекашад Вале то имруз ин маскуншави норавшан аст. Си сол мукаддам дар Укёнусия танхо як давлатн мустакил — Зеландияи Нав вучуд дошт. чазирахои дигар мустамлика буданд. Холо понздах мамлакати мустакил хаст. Онхо дар ихотаи иктисодии давлатхои Фаронса. Бритоннёи Кабир. ИМА. Австралия, Чили ва дигар давлатхо мебошанд. Иклими Укёнусия гарм у нарм ва махсусан барои хаёти инсон мусоид аст.

САВОЛИ 2. УКЁНУСИ ЧАХОНИ ВА КИСМХОИ ОН

Ба кисми таркибии укёнусхо, бархо,халичхо ва гулугоххо дохил мешаванд. Бахрхо аз укёнусхо бо шури харорат,яхбанди ,харакати чараёни об фарк мекунад. Бахрхое,ки дар даруни хушки дохил шуданд, бо гулугуххо ва укёнус пайвастанд, бахрхои дохили меноманд.Масалан Бахри Сиёх ва Миёназамин.Халич гуфта фазои обиеро меноманд, ки ба дохили хушки даромадааст. Онхо на факат дар сохили укёнусхо инчунин дар сохили бахру кулхо низ вокеъ гардиданд. Халичхои Мексика,Бискай,Бангола ва гайрахо.Гулугох масохати нисбатан тангбари обиест,ки китъаи хушкиро аз хамдигар чудо мекунад. Ва хавхзахои об ё кисмхои онхоро бо хам пайваст менамояд.

САВОЛИ 3. ЧОПОН-МАМЛАКАТИ МУТАРАККИ ОСИЁ. ШАРОИТ ВА САРВАТХОИ ТАБИИ

Масохаташ – 377765 казор км2
Ахолиаш – 127,3 млн нафар
Пойтахташ – Токио
Забони давлати – чопони.
 Вохиди пули – иен.

Чопон мамлакати чазирави буда, дар тарафи шаркии сокилхои Осиё вокеъ гардидааст. Чопон метавонад тавассути роххои бахри ба Укёнуси Ором ба мамлакаткои Осиёи Шарки, Чанубу Шарки, Австралия, Америка ва дигар мамлакатхои чахон тичорати манфиатбахш ба рох монад. Ин барои пешрафт ва ба дарачаи баланд бардоштани иктидори иктисодии Чопон ахамияти калон дорад. Табиати Чопон мухталиф мебошад. Куххои баланди миёна ва теппахо 3/4 хиссаи каламрави онро ишгол менамояд. Куххосилшави дар Чопон ба охир нарасида аст. Зери замини Чопон аз сарватхои табии он кадар бой нест. Дар ин чо захираи калони ангишти сиёхтоб, камтар нефт, маъдани охан, хромит, мис муайян карда шудааст. Аз сарватхои зеризамини гайри маъдан захираи калони сулфур, коолин ва ашёи истехсоли маснуоти сохтмон вучуд доранд. Чопон яке аз мамлакатхои мутараккии чахон ба хисоб меравад. Дар як вакт. баръакси дигар давлатхои мутаракки дар саноат корхонахои хурди нимкосиби боки монданд, ки бо монополияхо дар тайёр менамоянд. Дар корхонахои калон мотор, кузов тайёр намуда, мошинро васл менамоянд. Баъди ислохоти замини охири солхои 40-ми асри XX дар кишоварзии Чопон тагйироти калон ба амал омд. Заминдории помешики бархам дода шуда, дехконон сохиби замин гардиданд. Ба ин нигох накарда, кисми асосии замин ба дасти фермерхои навташкили капиталисти гузашт. Дар таркиби кишоварзи зироаткори бартари дорад. Зироати асоси шоли мебошад. Онро бештар нохияхои Маркази ва Чануби парвариш менамоянд. Гандум, чавдор ва чавро дар шимолии мамлакат кишт менамоянд. Аз зироатхои техники лаблабуи канд, лубиёи чин. тамоку, гиёдаи равгандор чойро бештар парвариш мекунанд. Як кисми ахоли ба гулпарвари. мохидори ва кирмакпарвари машгул мебошанд. Кишоварзи зиёда аз 2,2 фоизи махсулоти умумии дохилиро медихад. Шахрхои калон:Йокахама, Осака, Сипоро, Нагоя. Содирот:автомобил, махсулоти свноати химияви, тачхизоти илми ва г. Воридот: сузишвории маъдани, боксит, маъдани мисс, ангиштсанг ва г.

САВОЛНОМАИ 30

САВОЛИ 1. СОЗМОНИ ХАМКОРИИ ШАНХАЙ 

Асоси Созмони Ҳамкории Шанхайро 8 сентябри соли 1992 дар вохурии ҷонишинони вазирони корҳои хориҷии Қазоқистон, Қирғизистон, Россия ва Тоҷикистон дар шаҳри Минск гузошта буданд. Натиҷаи фаъолияти якҷоя ба он оварда расонид, ки 26 апрели соли 1996 дар шаҳри Шанхай вохурии авали сарони давлатҳои Қазоқистон, Қирғизистон, Россия, Тоҷикистон ва Хитой баргузор гардид. Дар натиҷаи ин вохурӣ «Созишнома дар бораи мустаҳкам намудани меъёрҳои боварӣ дар самти ҳарбӣ ва мавзеъҳои сарҳадӣ» ба имзо расид. Баъди имзои чунин созишнома дар фазои сиёсии ҷаҳон ташкилоти наве ба миён омад, ки дар аввал «Панҷгонаи шанхай» номгузорӣ шуд. Баъди як сол, яъне 24 апрели соли 1997 дар саммити дуюми «панҷгона» дар ш. Маскав аз ҷониби тарафҳо «Созишнома дар бораи ихтисори қувваҳои мусаллаҳи мутақобила дар мавзеъҳои сарҳадӣ» ба имзо расид. Саммити сеюми «панҷгона» моҳи марти соли 2000 дар шаҳри Алма-Ато шуда гузашт ва он нишон дод, ки вохурии сарони давлатҳо, яъне аъзоёни ин ташкилот дурнамо ва қобилияти фаъолнокии худро намоиш дода, характери танзимнамоиро соҳиб шуданд. 24-25 августи соли 1999 дар шаҳри Бишкек вохурии чоруми сарони давлатҳои «Панҷгонаи Шанхай» баргузор гардид, ки дар рафти он миёни Ҷумҳурии Қазоқистон, Ҷумҳурии Халқии Хитой ва Ҷумҳурии Қирғизистон «Созишнома дар бораи нуқтаи пайвастшавии марзҳои давлатии се мамлакат» ба имзо расид. дар саммити панҷуми иштирокчиёни «Панҷгонаи Шанхай», ки 6-уми июли соли 2000 дар шаҳри Душанбе баргузор гардида буд. Соли 2001 ба ин созмон Узбекистон дохил шуд.

САВОЛИ 2. ЧУМХУРИИ ОЗАРБОЙЧОН. ПЕШОМАДХОИ МИНТАКАИ КУРОРТИ

Масохаташ – 87 хазор км2.
Ахолиаш – 8.2 млн нафар
Пойтахташ – Боку
 Забони давлати – озарӣ

Вохиди пули – маноти озарбойчони Озарбойчон дар кисми шаркии Пасикавказ вокеъ гардидааст. Вай ба бахри Каспи баромад дорад. Ин барои алокаи иктисоди доштан бо Эрон. Россия. Казокистон ва мамлакаткои Осиёи Маркази ахамияти калон дорад. Дар хушки тавассути рохи охан. автомобили (мошингард) ва хавои бо давлатхои Арманистон, Гурчистон алока дорад. Чунин мавкеи иктисодию географи барои инкишоф додани иктисодиёти мамлакат мусоидат менамояд. Шахрхои калон: Ганча, сумгаит, Мингечаур. Содирот: нафт ва махсулоти нафти, металхои ранга, пахта , хуроквори. Воридот: мошинхо ва тачхизот, ашёи хоми саноати ва хуроквори.

САВОЛИ 3. ТАДКИКОТХОИ Н.М.ПРЖЕВАЛСКИЙ ДАР ОСИЁИ МАРКАЗИ

Номи Н. М. Пржевалский дар таърихи кашфиёти тадкикоти географи абади чой гирифтааст. У ба омузпши хамачоннбаи Осиёи Маркази ибтидо Аз тарафи у худудхое тадкик гардидааст. ки масохатан кариб ба Австралия баробар аст. Ба Пржевалский ва хамрохони у бисёр душворихоро бартараф кардан лозим шудааст каторкуххои баланди Тибет ва регхои равони бесамарн бнёбони Гоби, гармо ва хунукии сахт… Натичахои саёхатхои географии Н. М. Пржевалский нихоят бузурганд. Даххо каторкуххон пештар омурхтанашуда бори аввал ба харита дароварда шуда. бисёр биёбонхо. саргахи дарехои бузурги Осиё — Хуанхэ ва Янсзи тасвир ёфтаанд. Н. М. Пржевалский мавкеи кули иоустувори Лобнорро мукаррар кард ва табиати онро тасвир намуд. Олим намудхои нави хайвотро нахустин бор тасвир кард, ки аспи ёбои (аспи Пржевалский) ва шутури ёбоии осиёги аз чумлаи онхост. Пржевалский хангоми caexaт накшаи махалро мекашид. мушохидахои метеорологи мегузаронд. У ба Осиёи Маркази солхои 1870-1885 панч маротиба саёхат кард ва коллексияи фаровонн чинсхои кухи ва рустанихоро чамъ овард. Пржевалский тамоми мушохидахояшро дар асархои худ тасвир кардааст. ки дар онхо ба маишат ва шароити зиндагии ахолии махалли диккати зиёд дода шудааст. Н. М Пржевалскнй дар огози саёхати панчуми худ 6а Осиёи Маркази вафот кард. Вай пеш аз марг васият кард, ки уpo дар сохили кули Иссиккул дар доманаи каторкуххои Тиёншон гуронанд.

САВОЛНОМАИ 31

САВОЛИ 1. КОМПЛЕКСХОИ ТАБИИ

Табакаи географии ки тамоми заминро ихота кардааст,якхела нест. Он хам дар хамвори ва хам дар баландихо фарк меунад. Ин фаркият бо ташаккул ёфтани комплексхои гуногунтабии дар сатхи замин зохир мешавад. Калимаи комплекс аз забони лотини гирифта шудааст, ки маънои пайвастагиро дорад. Комплекси табии унсурхои зеринро дар бар мегирад: чинсхои кухи, хаво, об, наботот, хайвонот ва хок. Махз дар натичаи бо хам алокаманди ва бо хам таъсиркунии ин унсурхо дар хамвори ва баландихои сатхи замин комплексхои гуногунмикёс ташаккул ёфтаанд. Хар як комплекси табии бо хусусияти хоси релеф,харорат, боришот, обу хаво, оби сатхи замин, дарёхо, наботот,хайвонот ва хоки худ фарку меунад. Каломтарин комплексхои табии табакаи географии,минтикахои табии, укёнусхо ва материкхо шароити табии гуногун доранд. Хангоми тагъир ёфтани яке аз кисмхои таркиби кисмхои бокимондаи он тагъир меёбад. Масалан комплекси табии теппаи алохидаро мегирем: агар мо сатхи онро гирдогирд чуфт накарда кундаланг шудгор кунем, дар он холат боришот хокро зуд шуста мебарад. Баробари шуста шудани хок дигар кисмхои таркибии табиат низ тагъир меёбад.

САВОЛИ 2. НОБАРОБАР АФЗУДАНИ АХОЛИ ДАР НОХИЯХОИ АЛОХИДАИ РУИ ЗАМИН

Ахолии чахон дар сатхи хушки хеле нобаробар чойгир шудааст. Кариб 70% он дар 7% каламрави Замин, кариб 80% дар нимкураи Шарки ва камтар аз ин дар нимкураи Гарби чойгир буда. ахолии нимкураи Шимоли нисбат ба Чануби (факат 10%) зиёдтар аст. Кисми зиёди ахолй дар минтакахои иклимии муътадил. субтропикию субэкватори дар баландихои то 500 м аз сатхи бахр маскан гирифтаанд. Кариб нисфи сатхи хушкии маскунгох (ба хисоби миёна) дар як км2 25 нафар ахоли дорад. Зичии ахолии Замин (дар хар км2) ба хисоби миёна беш аз 45 нафарро ташкил мекунад. Майдони тамоман бе ахоли 15% сатхи хушкиро ташкил медихад. Ба чойгиршавии ахоли бешубха мухити географи таъсир мерасонад. Вале ахамияти онро аз будаш зиёд нишон додан норавост. Зеро чойгиршавии ахолиро. кабл аз хама чойгиршавии истехсолот муайян мекунад. Баробари тараккии истехсолот таъсири омилхои табии сусттар гардида. мавкеи шароитхои ичтимоию иктисоди баланд мешавад. Дар чойгиршавии ахоли омили демографии низ таъсир мерасонад. Дарачаи баланд ва ё пасти афзоиши табии ахоли аз кабили он омилхоянд. Аз сабаби он, ки афзоиши табиии ахоли дар кисматхои руи Замин гуногун аст, чойгиршавии он низ дар китьаю мамлакатхои дунё тафотути калон дорад. Масалан зичии ахоли дар Аврупо ва Осиё аз зичии хисоби миёнаи дунё кариб се баробар беш асту дар шимолу Чануби Америко ду баробар ва дар Австралияю Океания 10 баробар кам. Мамлакати аз хама зичахолии чахон Банголадеш аст, ки дар 1 км2 масохаташ 700 нафар рост меояд. Чойхои аз хама зичахолии дунёи имруза нохияхои шарки осиёги (Чин, Чопон, Корея) мебошанд, ки дар он чо беш аз 1.3 млрд ахоли истикомат мекунад. Дар чои дуввум нохияи чануби осиёги – Хиндустон, Банголадеш, Шри-Ланка (кариб 1 млрд), баъд чанубу шарки – Индонезия, Малайзия,Таиланду Филиппинхо (кариб 400 млн). нохияхои сохили Атлантикаи Аврупо ишгол менамоянд.

САВОЛИ 3. ГУРЧИСТОН. ШАРОИТИ ТАБИИ, АХОЛИ ВА ХОЧАГИ. ИСТИРОХАТ ВА ТУРИЗМ

Масохаташ- 69.7 хазор км2
Ахолиаш – 5.7 млн нафар
Пойтахташ – Тифлис.
 Забони давлати – гурчи
 Вохиди пули – лари.

Гурчистон мавкеи иктисодию географии мувофик дорад. Баромад ба бахри Сиёх. Кавкази Шимоли (бо хушкй) ба он имконият медихад, ки бо Россия, Украина ва давлатхои хавзаи бахри Миёназамин алокаи иктисоди намояд. Гурчистон дорои хочагии бисёрсоха мебошад. Дар таркиби он чои асосиро мачмуи кишоварзию саноати ишгол менамояд. Вай дар заминаи манбаъхои сузишворию энергетики ва сохахои кишоварзи инкишоф меёбад. Мачмуи мазкур 60 фоизи максулоти мамлакатро истексол менамояд. Асоси онро заминдории субтропики ташкил медихад, ки ба сохахои богу токдори чойпарвари ва зироатхои эфиру равгандиханда таъсис ёфтааст. Масохати замини кишоварзи 40 фоизи каламрави мамлакатро ишгол менамояд. Гурчистон 95 фоизи чой. 3 фоизи консерваи меваю сабзавоти ва 100 фоиз равгани зайтуни Иттиходи Давлатхои Мустакилро истехсол менамояд. Табиати Гурчистон мухталиф аст. Ин ба мавкеи географи ва релефи махал вобаста мебошад. Кариб 50 фоизи каламрави он аз сатхи бахр дар баландии аз 0 то 1000 метр (20 фоизаш аз 2000 метр) баланд вокеъ гардидааст. Аз камин сабаб Дар ин чо фаркияти амудии харорат. боришот, хоку наботот хеле калон аст. Ба ин нигох накарда. шароити табиии кисми зиёди каламрави он барои инкишофи кишоварзи мусоидат менамояд. Аз сарватхои зеризамини захираи марганетс. мис, руху сурб. барит, ангиштсанг, марги мущ сурма, симоб, селестин, гили сафедкунанда ахамияти саноати доранд. Ашёи маснуоти сохтмон нисбатан васеъ пахн гардидааст. Ахолии Гурчистон нисбат ба давраи собик Шурави дида, кам гардид. Сабабаш паст фаромадани дарачаи афзоиши табии аст. Холо афзоиши табии ба хар 1000 нафар аколи 3,4 нафарро ташкил менамояд. Зичии ахоли ба кар як км2 78 касро ташкил менамояд. Такрибан 4,6 фоизи ахолии Гурчистон дар баландихои 1000 м зиндаги мекунад. Дар таркиби миллии ахоли гурчико 68.8, арманихо 9. русхо 5.1. озарбойчонико 6. осетинихо 3,2, абхозхо 1,7 фоизро ташкил мекунанд. Аксари ахолии он дини насрони ва факат 11 фоизи он исломро парастиш менамоянд. Шахрхои калон:Кутаиси, Сухуми, Батуми. Содирот: махсулоти метали, нушобахо, чой. Воридот: Махсулоти саноати химия, гандум, махсулоти саноати сабук, нушобахо.

САВОЛНОМАИ 32

САВОЛИ 1. МАСЪАЛАХОИ ЭКОЛОГИИ ТОЧИКИСТОН

Барои Точикистон, ки сарзамини кухсор аст ва камзамин аст, мухофизати табиат масъалаи мухим мебошад. Мухофизати хок наботот,хайвонот масъалахои мухим мебошад. Яке аз масоили мухими экологии Точикистон мубориза бо зарарасонхои зироат мебошад.Хини муборизаи химияви об ва хаво ифлос мешавад.Дар мухофизати табиат ахам ияти растанихо низ калон аст. Наботот ва иклим ,хок ва олами хайвонот таъсири чидди мерасонад. Вазъи экологии мухит бо наботот алокаи ногусастани дорад. Олами хайвоноти чумхури низ хароб гардидааст.Дар замони мо мачмуи масъалахои зерини экологиро бояд донист: окилона истифода бурдани сарватхои табии, ташхиси давлатии экологию биологи, тоза нигох доштани мухити зист.Экологонидани сохаи кишоварзи, сохаи саноат, сохаи наклиёт, шахрсози ва шахрдори,роххои м уборизаи биологи бар зидди хашарот ва зараррасонхо.Дар экология ва хифзи таби ат масъалахои зиёде мавчуданд, ки ичрои онхо факат як омил-фаъолияти инсон вобастааст.

САВОЛИ 2. ШАКЛ ВА АНДОЗАИ ЗАМИН

Замин ва дигар сайёрахои системаи офтоб курашакл мебошанд.Курашаклии заминро хануз олими м аъруфи юнони кадим Арасту исбот карда буд. Баъди исботи курашаклии замин олимон андозаи заминро мукаррар карданд, ки натичаи он чунин аст: масохати сатхи замин 510 млн км мураббаъ, дарозии хати экватор 40000 км , радиуси хати экватори замин 6378 км .Ин нишон медихад, ки кутбхои замин камее фурухамидаанд. Радиуси кутби 6356 км аз хамин сабаб нисбат ба радиуси хати экватор 22 км кутох аст. Дар бораи курашакли ва муайян кардани андозаи замин олимони шарк, Абурайхони Беруни изхори акида намуд. Ихтирокори глобуси аввалин (асри 16 ) олими немис Мартин Бехайм мебошанд. Баъд аз 8 аср дар Русия олимони рус нахустин глобуси ахтарнамои оламро сохтанд, ки ин глобус холо дар шахри Санкт-Петербург махфуз аст. Дар дохили он 12 нафар чой гирифта метавонанд.

САВОЛИ 3. ЧУМХУРИИ АРМАНИСТОН. ШАРОИТИ ТАБИИ, АХОЛИ ВА ХОЧАГИ

Масохаташ – 29.8 хазор км2
Ахолиаш – 3.2 млн нафар
Пойтахташ – Ереван
Забони давлати – армани.
 Вохиди пули – драм

Арманистон мавкеи мухимми иктисодию географиро ишгол мекунад. Каламрави он ахамияти транзити дорад. Хама роххои автомобилгард ва охане, ки аз Россия ва мамлакаткои Пасикавказ ба самти Шарки Наздик ва Шарки Миёна убур мекунад. аз каламрави Арманистон мегузаранд. Чунин мавкеи иктисодию геофафй барои баркарор намудани алокаи зичи иктисоди мамлакатои хамсояю дур ва баланд бардоштани дарачаи иктисодиёти он мусоидат менамояд. Иштироки онро дар бозори чахони устувор мегардонад. Арманистон ба хурдии масохат нигох накарда. дорои саноат ва кишоварзии серсоха мебошад. Асоси онро энергетика ташкил менамояд. Кувваи баркро неругоххои оби (дар дарёи Раздан), олави (Ереван) ва атоми истехсол менамоянд. Як кисми кувваи баркро Гурчистон медихад. Дар таркиби саноати Арманистон мавкеи асосиро сохаи сузишворию энергетики, металлурги, хуроквори ишгол менамояд. Мошинсози 4 фоизи махсулоти умумии саноатро медихад. Он ба истехсоли асбобу анчоми электротехники, дастгоххои металлкоркуни. радиотехника, мошинхои электрони махсус гардонида шудааст. Саноати металлургияи ранга – мис, молибден, алюминий, рух, сурб, металлхои нодир истехсол менамояд. Соли 2002 сохаи сузишворию энергетики 24%, металлурги 17%, хуроквори 18% махсулоти саноати мамлакатро истехсол намуданд. Арманистон мамлакати кухи буда. такрибан 90 фоизи каламрави он дар баландии 1000 метр вокеъ гардидааст. Релефи кухи ба ташаккул ёфтани намудхои гуногуни иклим (аз субтропикии хушк то континенталии хушк) сабаб гардидааст. Гуногунии иклим ба гуногунии олами наботот ва хосилшавии намудхои хок таъсир расонидааст. Чангал хамаги 11 фоизи каламрави Арманистонро ишгол менамояд. Буридани он манъ карда шудааст. Захираи об кам аст, онро бо хамкории Озарбойчон ва Гурчистон истифода мебаранд. Аз сарватхои зеризамини дар каламрави Арманистон металлхои ранга, нодир, киматбахо. мис (зиёда аз 40 кон) молибден, тилло, охан, нефилини синит муайян карда шуданд. Дар ин чо инчунин хелхои гуногуни ашёи масуноти сохтмон ва саноати химия мавчуданд. Шахрхои калон: кушайри, Караклис. Содирот: махсулоти мошинсози, металкоркуни, махсулоти коркарди нефт ва г. Воридот: нафт ва сахсулоти коркарди он.

САВОЛНОМАИ 33

САВОЛИ 1.МИНТАКАХОИ БАЛАНДИ ДАР ХИМОЛОЙ ВА АЛП

Дар Авруосиё ннсбат ба материкхои дигар нохияхои минтакавияти баланди бештар аст. Зеро кариб нисфи масохати материк ба кухсор рост меояд. Минтакавияти баландиро дар нишебихои чанубии Химолой, ки борони муссони фаровон мешавад ва дар Аврупо дар нишебихои чанубни куххои Алп дар кисми гарбии сербориши онхо мушохида кардан мумкин аст. Ивазшавии минтакахои баланди дар ин куххо дар накша нишон дода шудааст. Фаъолияти хочагии инсон бо минтакахои баланди вобаста мебошад. Домана ва нишебихои поёнии куххое. ки барои хаёти ахоли мувофиканд бештар аз худ карда шудаанд. Дар ин чо одатан нуктахои ахолинишнн, киштзори рустанихо чой шрифта, роххо сохта шудаанд. Ва андозаи боло баромадан таъсири инсон ба табиат камтар мешавад. Дар маргзори баландкух чорво мечаронанд.

САВОЛИ 2. ТАРАККИЁТИ МАМЛАКАТХОИ АВРУПОИ МИЁНА, ШИМОЛИ ВА ЧАНУБИ

Арупо яке аз марказхои инкишофёфтаи чахони ба хисоб меравад. Холо дар каламрави он зиёда аз 40 мамлакати хурду калон вокеъ гардидаанд, ки онхо аз хамдигар бо хусусиятхои хоси таърихи, табии, этники. иктисодию ичтимои ва маданиашон тафовут доранд. Дар нимаи аввали асри XX Аврупо давраи вазнини таърихиро аз cap гузаронд. Дар каламрави он чангхои якуму дуюми чахон cap шуд ки ба талафоти зиёди одамон ва харобшавии иктисодиёт оварда расонид. Дар натича мавкеи пешсафи худро дар инкишофи хочагии Чахони аз даст дод. Пешсафи насиби ИМА гардид. Катъи назар аз ин имруз хам китъаи Аврупо яке аз марказхои тавоноии иктисодии чахон мебошад Ба ин мавкеи географию иктисодии он мусоидат менамояд. ба он хотир. ки роххои тичоратии бахри ва хавоии байналхалкии онро аз тамоми гушаю канори дунё пайваст мекунад. Чунин мавкеи Географи боиси пешрафти хама сохахои иктисодиёти Аврупо гардид. Мамлакатхои Аврупо бо шароит ва сарватхои табиии худ аз дигар фарк мекунанд. Ин дар гуногунии релеф, иклим инъикос ёфтааст. Аз канданихои фоиданок бошад, нисбатан камбагал аст. Ба ин нигох накарда дар мамлакатхои алохида захирахои на чандоц калони нефту газ, ангишт, маъдани охан, маъданхои металлхои ранга, намак ва гайра вомехурад ки дар натичаи ба таври тулони истифода бурдан захираи онхо хеле кам шудаанд. Дар баъзе мамлакатхри Аврупо манбаъхои сузишвори-энергетики кифоя нест. Масалан. истифодаи умумии манбаъхои сузишвори-энергетики аз истехсоли онхо дар Дания, Швейтсария ва Финляндия 10 баробар. Италия ва Шветсия – 5, Фаронса – 2 баробар зиёд аст. Манбаъхои оби нушоки дар каламрави Аврупо ба таври кофи мавчуданд. вале нобаробар чойгир шудааст. Аз оби нушоки бештар кисматхои шимолу гapб ва шарки он таъмин мебошанд. Дарёхои калони Аврупо – Дунай, Рейн, Луара. Тахо. Элба ва гайра мебошанд. ки ба максадхои гуногун истифода бурда мешаванд Дарёхои кухии Скандинавия, Алп ва Пиреней гарчанде хурд бошанд хам дорои захираи зиёди барки мебошад. Масалан, Норвегия кисми зиёди кувваи баркро аз истгоххои баркии оби истехсол мекунад. Хоки ин чо хеле гуногун аст, дар холати истифодаи нурихои менерали хосил баланд медиханд. Каламрави Аврупо пурра аз худ карда шудааст. Бинобар ин. дар он ландшафтхои табии кам дучор мешаванд. Онхоро ландшафтхои антропогени иваз кардаанд. Майдони чангалхо факат 30% каламрави онро ишгол намудааст. Бешазори онро дарахтони пахнбарг ва сузанбарг ташкил менамояд. Аз сарватхри рекреатсиони давлатхои Испания, Италия, Фаронса, Юнон, Швейтсария бой мебошанд. Аз сабаби муддати зиёд ва васеъ истифодабарии сарватхои табии вазъияти экологии Аврупо нисбатан ноустувор гардидааст. Аз ин нобудшавии чангалзор. ифлосшафии оби дарёхо, кабати хосилхези хок. ба охиррасии захирахои баъзе намуди канданихои фоиданок гувохи медихад. Айни замон вобаста ба ин барои хифзи табиат диккати чидди дода мешавад. Дар баъзе мамлакатхо ба ин максад хизбу харакатхои гуногун таъсис ёфтаанд. Масалан “Хизби сабз” дар Олмон бо барномаи хифзи табиат баромад мекунад.

САВОЛИ 3. ЧУМХУРИИ КАЗОКИСТОН. ШАРОИТ ВА САРВАТХОИ ТАБИИ. АХОЛИ ВА ХОЧАГИ

Масохаташ – 2717.3 казор км2
Ахолиаш – 14,9 млн нафар.
Пойтахташ – Остона.
Забони давлати – казоки.
 Вохиди пули – танга.

Казокистон дар шарк бо Чин, дар шимолу шарк ва шимолу гapб бо Россия, дар чануб бо Туркманистону Узбекистан ва дар чанубу шарк бо Киргизистон камсархад мебошад. Бо бахри Каспий ба мамлакаткои Пасикавказ. Эрон ва Россия баромад дорад. Чунин мавкеи иктисодию географии мусоид имконият медихад, ки бо ин мамлакатхо алокаи хаматарафаи иктисоди дошта бошад. Дар заминаи васеъ истифода бурдани сарватхои зеризамини, энергетики ва замин саноат ва кишоварзии бисёрсохави таракки ёфтааст. Дар айни замон махсулоти умумии хочагии мамлакат ба 87.9 миллиард доллар баробар аст. Ин ба хар cap ахоли 5900 долларро ташкил менамояд. Саноат зиёда аз 50 фоизи махсулоти мамлакатро истехсол менамояд. Аммо дар он истехсол ва коркарди ашёи хом афзалият дорад. Асоси саноати Казокистонро саноати сузишворию энергетики ва металлурги ташкил менамояд. Холо 41 фоизи махсулоти умумии саноатро сохаи саноати сузишворию энергетики ва 26 фоизашро сохаи саноати металлурги медихад. Саноати металлурги металлургияи сиёх ва рангаро дар бар мегирад. Сатки Казокистон асосан аз хамвори ва теппахои майда иборат аст. Иклими он континенталии шиддатнок мебошад. Баробар аз шимол ба чануб тагйир ёфтани кунчи афтиши нури Офтоб ва боришот (аз 300 то 100 мм) тадричан ивазшавии минтакахои табии (бешадашт, дашт, нимбиёбон ва биёбон) ба миён меояд. Дар каторкуккои канори ин минтакакои табии ба таври амуди чойгир шуданд. Мухталиф будани шароити табии ба истифодабарии заминхои кишт таъсир расонидааст. Дар шимоли мамлакат заминхои лалми ва дар чануб заминхои обёришаванда доман пахн карданд. Казокистон аз сарватхои зеризамини бой мебошад. Дар ин чо такрибан тамоми намуди сарватхои зеризаминиро дидан мумкин аст. Захираи калони мис дар майдатеппахои казок ва дигар мавзеъхо тадкик карда шуданд. Аз Дигар сарватхои зеризамини никел (кухи Мугочар), боксит (Тургай), волфрам, молибден, маъдани окан (вилояти Кустанай). марганетс. хром, тилло, металлхои ранга (Лениногорск. Такели, Ачисай), Фосфорит, асбест, намак. нефт (Манкишлок, Бузачи). газ. Ангишт ахамияти саноати доранд. Замини дар сохаи кишоварзи истифодашаванда 192 млн гектарро ташкил менамояд. Аз ин 90 фоизаш ба чарогох, 3,6 фоизаш ба алафдаравхо рост меояд Дар каламрави собик Шуравй Казокистон чумхурие буд, ки дар таркиби ахоли казокхо хамаги 39,7 фоиз (1989)-ро ташкил мекард. Дар мобайни солхои 1990 ин нишондод аз хисоби афзоиши табиии ахоли ва кучидани русзабонхо то 46 фоиз афзуд. Солхои охир микдори казокхо аз хисоби аз нохияи Синсизян уйгури Чин кучида омадани казокхо зиёд гашта истодааст. Ахолии шахр 57 фоизро ташкил менамояд. Дар айни замон афзоиши табиии ахоли паст мебошад. Ба хар 1000 нафар ахоли 5,3 кудак рост меояд.Шахрхои калон:Алмато, Караганда, Чимкент. Содирот: металхо, махсулоти саноати химия, нафт ва г. Воридот: Неруи барк, махсулоти мошинсозии вазнин ва саноати химия, тачхизоти наклия ва г.

САВОЛНОМАИ 34

САВОЛИ 1. ШАХРХОИ КАЛОНТАРИНИ ОСИЁ

Точикистон-Душанбе, Узбекистон-Тошкент, Туркманис тон-Ашкобод, Чопон-Гифу,Озорбойчон- Боку, Арманистон-Агверан, Афгонистон-Кобул, Ветнам- Вунгтао, Гурчистон-Абастумани, Хиндустон-Агро, Индонезия-Бали, Ирок-Багдод, Эрон-Техрон,Хитой-Бихай, Киргизистон-Бишкек, Малайзия-Гентинг Хайленс, Покистон-Исломобод,Арабистони Сауди-Ал-Хобар.

САВОЛИ 2. ЧУМХУРИИ УЗБЕКИСТОН. ШАРОИТ ВА САРВАТХОИ ТАБИИ. ХОЧАГИ

Масохаташ – 447,4 хазор км2
Ахолиаш — 25,6 млн нафар
Пойтахташ – Тошкент
Забони давлати – узбеки
 Вохиди пули – сум

Узбекистан дар байни мамлакатхои Осиёи Маркази мавкеи хоса дорад. Роххои охан ва автомобилии он бо роххои охан ва автомобилии Осиёи Маркази пайваста буда, шабакаи ягонаи наклиёти Осиёи Марказиро ташкил мекунад. Ин бо мамлакаткои Осиёи Маркази алокаи хаматарафаи иктисоди доштанро низ мусоидат менамояд. Аз дигар тараф. Ба самти гарб баромадани рохи охани Узбекистан ба он имконият медихад. ки тавассути каламрави Туркманистан ва Казокистон бо собик чумхурихои Шурави алокаи зичи иктисоди дошта бошад. Аз чануб бо давлати Афганистан хамхудуд аст. Табиати Узбекистонро мавкеи географи, релеф ва аз укёнусхо дур будани он муайян мекунад. зери таъсири ин омилхо иклими континенталии хушк ташаккул ёфтааст, ки барои каламрави Осиёи Маркази хос мебошад. Харорати хавои тобистон дар биёбони Кизилкум гарм, дар куххои атроф нисбатан салкин мебошад. Кисми камвории Узбекистонро минтакахои нимбиёбон ва биёбон ишгол намудаанд. Дар каторкуххои атроф, бошад, минтакакои табии ба таври амуди чойгир шудаанд. Чунин Чойгиршави дар баъзе мавзеъхо чангалзорхои алохида-алохидаро ба миён овардааст, ки барои дамгирии ахоли ва хифзи хок ахамияти калон дорад. Хоки ин чо асосан хокистарранг мебошад. Аз сарватхои зеризамини металлхои ранга, металлхои нодир ва кимматбахо дидаа мешавад. Аз сарватхои гайри маъдани ангишт. нефт, газ, графит, намак, бентонит ва фосфорит дида мешавад. Ахолии Узбекистан 60 фоизи ахолии мамлакатхои Осиёи Марказиро ташкил менамояд, Кисми асосии он дар вохахои байникухи зиндаги мекунад. Хочагии Узбеки стон бисёрсоха мебошад. Саноати Узбекистон, хусусан сохахои тахассусёфтаи он бевосита ба сохаи кишоварзи. Пеш аз хама бо пахтакори алокаманд мебошанд. Онхо дар якчояги мачмуи кишоварзию саноатии мамлакатро ташкил менамоянд. Ин мачмуи парваришу коркарди пахта, чигит, истехсоли мошинхои пахтачини, пахтатозакуни, тачхизоти бофандаги, нурии минерали, мошинкои сохаи кишоварзи ва гайраро муттахид менамояд .Пахтаи гундошта бештар дар 100 завод таза карда мешавад Дар тичорати берунии Узбекистон шарикони асосии-он мамлакатхои Иттиходи Давлатхои Мустакил, Олмон, Чопон, Чин, Кореяи Чануби мебошанд.Шахрхои калонтарин: Самарканд, Бухоро, Намангон, Адичон, Куканд, Фаргона.Воридот: дастгоххо, махсулоти саноати сабук, ашёи хом, хуроквори. Содирот: металлхои ранга, мошинхо, тилло, матоъ, пахта, сабзавот, ангур.

САВОЛИ 3. ИЁЛОТИ МУТТАХИДАИ АМРИКО

Масохати ИМА – 9.4 млн км2.
Аколиаш – 262 млн нафар.
Пойтахташ – Вашингтон.
Забони давлати – англиси.
 Вохиди пули – доллар.

Иолати Муттакидаи Америка яке аз пуриктидортарин давлатхои дунё ба хисоб меравад. Чун давлати федеративи аз 50 иёлот иборат аст. Кисми асосии масохати онро 48 иёлот ташкил дода. иёлатхои Аляска ва чазирахои Гавай (дар Укёнуси Ором) аз кисми асоси дур чойгир шудаанд. Иолати Муттахидаи Америка аз шарк Укёнуси Атлантика ва аз гapб Укёнуси Ором, дар шимол бо Канада ва дар чануб бо Мексика хамсархад мебошад. Мавкеи «он тарафи укёнус»-и он муддати дароз аз чангхои мудхише, ки дар Осиёю Аврупо cap мезаданд. Эмин медошт ва ин равобити тичорату иктисодиётро бо давлатхои хавзахои Укёнусхои Орому Атлантика таъмин менамуд. Сарзамини ИМА дорои захирахои бузурги сарватхои зеризамини мебошад. Дар мамлакат хелхои ашёи минерали (ангишт, фосфорит, сулфур, молибден, намакхои калий) барзиёд буда, вале бо баъзе намудхои дигар (нефт. гази табии. маъдани охан, мис, рук, боксит, уран) эхтиёчоти саноатро пурра таъмин намекунад. Намудхои маъдани никел. марганетс. хромит, калъаги. графит хеле кам ва ё вучуд надоранд. Солхои охир бисёр намуди канданикои фоиданок, аз чумла нефт, маъдани охан ва гайра аз хорича оварда мешавад. Аз чихати шумораи ахоли ИМА дар чахон баъди Чин ва Хиндустон чои сеюмро ишгол менамояд Дар айни замон америкоихо аз 4/5 хисса. вале ахолии мукими – хиндуко бошанд хамаги 1% ахолии мамлакатро ташкил медиханд. Зангихо 12% ахолии ИМА-ро дар бар гирифта. дар дахсолахои охир бештар аз нисфи онхо аз иёлотхои чануби ба шимол мухочират намуданд. Зичии ахолии ИМА дар 1 километри мураббаъ 27 нафар буда. Дар байни 20 мамлакати серахолии чахон чои 18-умро ишгол мекунадка кариб 70% ахолии он дар 12% каламрави мамлакат чойгир шудааст. Шароити табиии ИМА барои инкишофи хама сохахои кишоварзи мусоидат мекунад Сабзавот, мева, зироатхои техники, махсусан пахта, тамоку ва дар чазирахои Гавай бошад. найшакар парвариш карда мешавад. Чорводори дар ИМА нихоят сермахсул аст. Саршумори чорвои калони шохдор сол аз сол меафзояд Хукпарвари дар Шимол, гусфандпарвари дар иёлотхои Гарби ривоч ёфтааст. Мургпарвари хеле босуръат инкишоф меёбад. Соле ба ИМА 45 млн сайёхони хоричи сафар мекунанд. Дар ИМА 50 парки милли мавчуд аст, ки онхоро соле бештар аз 50 млн сайёхон тамошо мекунанд. Шахрхои калон: Ню-Йорк, Лос-Анчелес, Чикаго, Сан- Франсиско, Майама, Филаделфия. Содирот: махсулоти кишоварзи ва хуроквори, автомобил, дастгоххои яроку аслиха хавопаймо ва г. Воридот: тачхизоти наклия, нафти хом ва нимхом, либос, матоъ ва г.

САВОЛНОМАИ 35

САВОЛИ 1. МАЛАКАТХОИ АВРУПОИ ШАРКИ. МАВКЕИ ИКТИСОДИЮ ГЕОГРАФИ

Аврупои Шаркӣ нохияи калони таърихию географӣ буда, дар каламрави он Лахистон, Чехияю Словакия, Венгрия, Руминия, Булгористон, Албания ва собик Чумҳуриҳои Югославия чойгиранд. Баъзан ин мамлакатхоро ба Аврупои Маркази ё Аврупои Миёна мансуб медонанд. Вале мафхуми таърихии устувор. ки онро Созмони Милали Муттахид низ кабул кардааст, Аврупои Шаркӣ аст. Аз каламрави панч мамлакат дарёи Дунай чорӣ мешавад. Хусусияти дигари мухимми мавкеи географии ин мамлакатхо ба мамлакатхои тараккикардаи Fap6 наздик будан аст. Аз каламрави онхо гузаштани роххои наклиётии байналхалкӣ ба васеъшавии хамкорихои байналхалкӣ мусоидат менамояд. Шумораи умумии ахолии Аврупои Шаркӣ беш аз 221,0 млн нафарро ташкил медихад. Дар хайати этникии ахолии ин нохия халқҳои славянӣ бартарӣ доранд. халкхои руминӣ, албанӣ ва венгриягӣ нисбатан камшуморанд. Мувофики маълумотхо шумораи умумии шахрхои Аврупои Шаркӣ аз 2,5 хазор зиёд аст. Дар чараёни сокиншавии хамаи мамлакатхо шахрхои калонтарин накши асосиро мебозанд ва шумораи онко аз 100 бештар аст. Дар байни онхо шахрхои пойтахтӣ ҷудо шуда меистанд. Калонтарини онхо Будапешт ва Бухарест мебошанд. Онкоро ба се намуди асосии ноҳияю гиреҳҳои саноатӣ чудо кардаанд: 1) нохия ва гиреҳҳои дар заминаӣ кавзакон ангишт ташкилёфта; 2) ноҳия ва гиреҳҳои дар заминаи захирахои меҳнатӣ ва истеъмоли маҳсулот ташаккулёфта: 3) ноҳия ва гиреҳҳои дар заминаи мавкеи мусоиди иктисодию географӣ ва шоҳроҳҳои бандарӣ пайдо шуда. Аз кама калонтарин дар Аврупои Шаркӣ нохияи саноатии Силезияи Боло дар Лахистон буда. дар ин чо кариб се ҳазор корхона амал мекунанду шумораи коргарон бештар аз 1 млн нафарро ташкил менамоянд. Масоҳаташ – 551,0 казор км2.

Аҳолиаш – 57,1 млн нафар.
Пойтахташ – Париж.
Забони давлати – фаронсавӣ.
Вохиди пулӣ – франки фаронсавӣ.
Масоҳаташ – 244.1 ҳазор км2.
Аҳолиаш – 58,3 млн нафар.
Пойтахташ – ш. Лондон.
Забони давлати – англисӣ.
 Воҳиди пулӣ – фунт-стерлинг.

Лахистон, Чехия-Прага, Словакия-Братислава, Венгрия-Будапешт, Руминия-Бухарест, Булгористон-София, Албания-Тирана ва собик Чумҳуриҳои Югославия.

САВОЛИ 2. МАСЪАЛАХОИ АЗ ХУД КАРДАНИ САРВАТХОИ ТАБИИ ТОЧИКИСТОН

Точикистон аз сарватхои табии нихоят бой аст. То давраи собик иттиходи Шурави сарватхои табии Точикистон ба таври бояду шояд тадкик нашуда буданд. Гумон мерафт,ки дар ин сархзамин хамаги чанд навъи сарватхои табии вучуд дораду бас. Дар тулии солхои собик Хокимияти Шурави дар Точикистон 70 намуди сарватхои табиию маъдани,гайрим аъдани ва зеризамини кашф ва такрибан 400 кон ошкор карда шуданд. Алхол аз 100 кон кариб 40 навъи ашъёи маъдани мегиранд. Сарватхои зеризамини дар Точикистон зиёд мебошанд. Аз сарватхои маъдани –сурб,рух, нукра, сурма, тилло ва гайримаъдани- ангишти бур, ангиштсанг, нефт, гази табии, фосфорид, намаксанг, обхои маъдани иборатанд.Дар Точикистон 70 намуди сарватхои зеризаминии маъданию гайримаъдани кашф ва такрибан 400 кон ошкор карда шудаанд. Алхол аз 100 кон кари б 40 навъи ашёи хоми маъдани мегиранд. Сарватхои зеризаминии Точикистон ба 3 навъ чудо мешаванд: сузишворию энергетики метали ва гайр иметали. Ба сарватхои сузишворию энергетики ангишти бур, ангиштсанг, торф, нефт, гази табии мансубанд.Дар Чумхури 40 кони ангиштсанг маълум аст: шуроб, Фони Ягноб, Могиён, Назара йлок, Точикистони маркази ва Точикистони Чануби Шарки.Кони нефту газ дар Фаргонаи Гарби ва Точикистони Чануби вокеъ гардиданд.Сарватхои зеризаминии метали асосан дар Точикистони Шимоли ва маркази ( каторкуххои Хисору Олой) мавчуданд. Дар ин чо намудхои рух, сурб,висмут, волфрам, тилло, нукра ошкор шудаанд. Ба сарватхои зеризамини гайриметали фосфорит, намаксанг, масолехи сохтмон ва гайра дохил мешаванд.Конхои ин сарватхо Хочасартез, Хочамумин, Тошбулок ва дигарон мебошанд. Сарвати пурбахои Точикистон обхои минералии у мебошад.Дар Точикистон Хочаобигарм,Обигарм, Гармоба, Гармчашма ва дигарон боки гардидаанд.Хочаобигарм дар баландии 1800 метр, Обигарм дар баландии 1300 метр, чойгир гардидаанд.

САВОЛИ 3. ТУРКИЯ. САРВАТХОИ ТАБИИ. АХОЛИ. САНОАТ ВА ХОЧАГИИ КИШЛОК

Масохаташ – 779.5 казор км2.
Ахолиаш – 66,5 млн нафар.
Пойтахташ – Анкара.
Забони давлати – турки.
 Вохиди пули – лир.

Масохати Чумхурии туркия дар ду Китъаи олам – Аврупо ва Осиё вокеъ гардидааст. Кисми асосии каламрави он ба Осиё (97 фоиз) ва такрибан 3 фоизи он ба Аврупо рост меояд. Туркияро аз шимол бахри Сиёх, аз гарб бахрхои Эгей, Мармар. аз чануб бахри Миёназамин ихота кардааст. Дар хушки бо Сурия, Ирок;, Эрон, Гурчистон, Арманистон. Булгория, Юнон хамсархад мебошад. Туркия мамлакати кухсор мебошад. Масохати онро аз шимол каторкуххои Понтин, аз чануб каторкуххои Тавр ва кисми гарбии мамлакатро куххои Анатолиям Маркази ишгол намудаанд. Баландии миёнаи каторкухи Понтин 250 метр, Анатолиям Маркази 300-1500 метрро ташкил менамояд. Дар кисми шаркии мамлакат баландкухи азими Арарат вокеъ гардидааст. Дар каламрави он захираи маъдани охан, хром, марганетс. металлхои ранга, нодир, нефт. ангишгсанг, ангишти сиёхтоб, графит, слюда, асбест, фосфорит, каолин ва гайра муайян карда шудаанд. ки ахамияти саноати доранд. Аз чихати захираи баъзе онхо (волфрам, хром) дар чахон яке аз чойхои аввалро ишгол менамояд. Вобаста ба мухталифи релеф дар каламрави мамлакат намудхои гуногуни иклим шакл гирифтанд. Аз чихати микдори ахоли Туркия дар байни давлатхои Чанубу Гарбии Осиё баъд аз Эрон чои дуюмро ишгол менамояд. Бештар аз 70 фоизи ахоли дар шахрхо зиндаги менамояд. Кариб 80 фоизи ахолиро туркхо ва 17 фоизашро курдхо ташкил менамоянд. Такрибан 99 фоизи ахоли дини ислом (сунни)-ро парастиш менамоянд. Аз микдори умумии зихирахои мехнати 44 фоиз Дар кишоварзй. 41 фоиз дар хизматрасони. 15 фоиз дар саноат кормекунанд. Саноати кунунии Туркия бисёрсоха мебошад. Дар он аз сохаи заминави саноати кухи инкишоф ёфтааст. Аз сарватхои энергетики ангиштсанг. ангишти сиёхтоб, нефт истехсол менамоянд Аз сарватхои маъдани дар Туркия маъдани охан, хромит, мис, рух сурб, волфрам. сулфур ва гайра истехсол мекунад. Аз сарватхои гайри маъданй мармар ва намаки оши истехсол ва коркард мешаванд. Кишоварзи сохаи мухимми иктисодиёти Туркия мебошад. Дар ин соха хам тагиротхои назаррас ба миён омад. Дар растанипарвари кишти галладона (гандум. чав. чуавори, шоли) чойи асосиро ишгол менамояд. Аз зироатхои техники тамоку, пахта, кукнор. чой парвариш менамояд. Солхои охир кишти лаблабуи канд ва картошка васеъ гардид. Бoгy токдори ва ситруспарвари низ тарарраки кардааст. Чорводори асосан аз гусфанд ва бузпарвари иборат мебошад. Туркия рохи охан, автомобилгард, бахри ва равоиро дар бар мегирад. Тичорати беруни асосан бо рохи оби ва дар баъзе холатхо бо рохи охан, мошини ва хавои ба амал бароварда мешавад. Дарозии хатти рохи охан 8401 километр, автомобили 49615 километрро ташкил менамояд. Рохи обии дохили таррибан 1200 километрро ташкил менамояд. Шахрхо калон: Стамбул, Измир, Адан. Содирот:нафти тоза, тамоку, чарм, матоъ, либос, меваи тару хушк ва г. Воридот: ашёи хоми саноати, мошинхо ва тачхозот.