САВОЛНОМАИ 15
1) Тараккиёти шахрхо дар давлати Сомониён.
Шаҳрҳои Осиёи Маркази дар асрҳои IX- X чунон ки маъхазхои таърихй тасдиқ мекунанд, назар ба шаҳрҳои Европаи Ғарбӣ аз чихати ободониву тарақкиёт кариб сад сол пеш рафта буданд. Шахрхои Мовароуннахру Хуросон дар ахди Сомониён хеле ободу кабудизор гашта, богҳои сермеваю обашон мусафо доштанд. Шаҳрхои Самарканду Марв ва дигарҳоро богот, ҳавзхо, сардобахо. гулзорҳо, бозорхо, корвонсаройҳо, масҷидхо. мадрасахо зинат медоданд. Шахрхои калонтарини давлати Сомониён Бухоро, Самарқанд, Марв ва гайра буданд, ки оид ба ҳар кадомаш маълумоти мухтасар мешдихем.
Бухоро пойтахти давлаги Сомониён хисоб меёфт.Самарканг шахри калонтарини давлати Сомониён донисга мешуд. Барои тараккиёти он мавқеи географиаш аз хар ҷиҳат мусоидат мекард. Шахр дар чорроҳаи тиҷорат чой гирифта буд . Мирв шаҳри ободтаринн давлати Сомониён ҳисоб меёфт (ҳоло шахри Марии Туркманистон). Нишопур. Ин шаҳр ҳанӯз дар замонн ҳукмронии сулолахои Тоҳириён ва Саффориён пойтахти тамоми Хуросон буд. Нишопур дар сари рохи корвонгузар ҷон гирифта. молхои аз халичи Форс ва аз шаҳрчои Кирмон. Рай, Гургон ва Хуросон оварда дар ҳамин чо ҷамъ мешуданд, ки барои пешравии иктисодиёти шахр ва равнак ёфтани пешаварӣ ахамияти бузург дошт.
2)Ибтидои мубориза дар давлати Темуриён баъди вафоти Темур.
3)Муносибатхои Русия ва аморати Бухоро.
Соли 1861 генерал-губернатори нави Оренбург А.П.Безак таклиф ва лоиҳаҳои бо ҳам пайвастани хати ҳарбии дарёи Сир (Сирдарё) ва Сибирро пешниҳод кард, ки мувофиқи он шаҳрҳои Туркистон ва Тошкент бояд забт карда мешуд. Генерал-губернатори Сибири Ғарбӣ А.О.Дюгамел таклифи забти пурраи водии Зачуйро ба миён гузошт. Вале ин таклифҳо аз тарафи мутасаддиёни молиявӣ дастгирӣ надид. Аз ҳамин сабаб ҳукумати подшоҳӣ ба ҳар ду генерал-губернатор иҷозат дод, ки яке ба самти Туркистон (А.П.Безак) ва дигаре ба самти Пишпек (Бишкеки ҳозира) (А.П.Дюгамел) ва Авлиё Ота (Чамбули ҳозира) гӯё корҳои тадқиқотиро давом диҳанд. Ин пешниҳод барои амалдорони ҳарбӣ баҳри огози амалиёти ҷангӣ асос гардид. Минбаъд қӯшунҳои барои забти Осиёи Марказӣ равоншуда аз самти Шарқ, бо сарварии генерал Верёвкин ва аз самти Ғарб бо сарварии генерал М.Г.Черняев ҳаракат карда, бо ҳам наздик мешуданд. Моҳи майи соли 1864 аз тарафи Верёвкин Авлиё Ота, 12 июн қалъаи Туркистон, 21 сентябр аз тарафи Черняев Чимкент ишгол карда шуд. Ҳар ду лашкар дар Чимкент амалан бо ҳам пайвастанд. Дар натиҷа соли 1864 барои фатҳи Тошкент, ки мулки хонигарии Қӯқанд ба ҳисоб мерафт, қӯшунҳои зиёди подшоҳӣ ҷамъ шуданд. Ин далелҳо аз хусуси огози ҳуҷуми васеи забткоронаи лашкари рус дар ҳудуди Осиёи Марказӣ шаҳодат медиҳанд.
САВОЛНОМАИ 16
1)Инкишофи илму фан дар давраи Сомониён.
Комёбихои илму фан дар давраи Сомониён аз муваффақиятхои адабиёти нафиса камтар набуд. Фарқ танҳо дар он буд, ки асарҳои илмӣ мисли пештара аксаран ба забони арабӣ таълиф мешуданд. Ин албатта, бесабаб набуд. Забони арабй дар байни млакатҳои Шарки исломӣ дар зарфи чандин асрҳо роли забоии илмии байналхалкиро иҷро мскард. Аз дигар тараф бо забони махаллй навиштани асархои илмй боиси махдудшавии доиран интишори осори муаллиф мегардид. Илова бар ин. забони арабӣ барои ифодаи мухимтарин мафхумхои илмӣ истилохоти мувофик дошт. Дар асрхои IX-X илмхои риёзиёт, нуҷум, химия, ботаника. тиб, география, таърих, фалсафа. Маъданишиносӣ ва гайра инкишоф ёфта буданд. Олимони ин давра дар хар як сохаи илму фан нихоят зиёданд.
2)Заволи давлати Темуриён.
Шайбонихон бо лашкараш барон ишголи Хуҷанд равон гашг. Сокинони ин калъаи мустахкам ери фармони шохзода Ҷахонгир бар зидди душман истодагарӣ карда натавонистанд. Баъд аз забти Хучанд хон қатли ом эълои кард. Шахрро оташ заданд. Мардуми зиёде халок шуд. Ишголи қалъаи устувори Хучаид рохи водии Фаргонаро кушод. Ба Шайбонихон муяссар гардид. ки соли 1504 Фаргонаро ишгол намояд. Як сол қабл аз ин, соли 1503 шахри Тошканд ба ӯ тобеъ гашта буд. Ишголи шахрхои калоитарини онвакта Самарканд, Бухоро.Тошканд. Фаргона. Хучанд, Ҳисор ва катлу горати Шайбониён дар ии ҷойхо барои хокими Ӯротеппа ва мулки ӯ окибати халокатовар дошт. Илова бар ин лашкари истилогар дехахои атрофи шахрро ихота карда. ба зироат оташ зад. Мухаммадхусайи Мирзо соли 1504 пойтахтн худ шахри Ӯротеппаро тарк иамуда, ба Ҳирот меравад. Дар як муддати кӯтох шахру вилоятхои Мовароуннаҳр тобеъи Шайбонихон гаштанд. Акнун ӯ максад дошт, ки Хуросон ва иойтахти дигари Темуриёи – шахри Ҳиротро забт намояд. Бо ин максад даставвал ӯ шаҳри Балхро забт намуда. ба хок яксон кард. Соли 1507 Шайбонихон ба тарафи Ҳирог рахсипор гардид. Ӯ дар наздикии шахр лашкари ба ҷанг хуб омодашудаи темуриро маглуб намуд. Хиротиён на танҳо маҷбур шуданд, ки таслим шаванд. балки ба сифати иньом ва бахшиш пули зиёде мебоист супоранд. Бо хамин истилои лавлати Тсмуриён ба охир расид. Бахукмронни онхо завол омад. Ба сари ҳокимият дар Мовароуннахру Хуросон сулолаи нав — Шайбонй омад.
3)Таркиби маъмурии аморати Бухоро.
Аморати Бухоро то охири ахди амир Абдулаҳадхон аз ҷихати маъмури ба 28 бекигари ва 9 туман тақсим мешуд. Бекигариҳо инҳо буданд: Чорчӯй, Кармина, Зиёуддин, Нурато, Қаршӣ, Хатирчӣ, Китоб, Шаҳрисабз, Чироқчй, Яккабоғ, Ғузор, Бойсун, Қаротегин, Қубодиён, Шеробод, Деҳнав, Ҳисор, Дарвоз, Балҷувон, Кӯлоб, Қӯрғонтеппа, Шугнону Рӯшон, Келиф, Каркӣ, Кабаклин, Бурдалик, Норазм ва Сариҷӯй. Дар охири ахди Абдулахадхон бекигарии Сариҷӯй бархам дода шуд ва 5 амлокдории он ба бекигарии Ҳисор ҳамроҳ гардид. Аз бекигариҳои номбурда – Қаротегин, Қубодиён, Ҳисор, Дарвоз, Балҷувон, Кӯлоб, Қурғонтеппа ва Шуғнону Рӯшон ба қаламрави Тоҷикистони имрӯза дохил мешаванд. Туманҳои аморати Бухоро инҳо буданд: Қарокӯл, Зандане, Пирмаст, Ғиждувон, Конимех, Вагонзе, Вобкент, Шофирком ва Ёртеппа. Туманҳо асосан дар атрофи шаҳри Бухорои Кӯҳна – маркази аморат ҷойгир буданд ва онҳо бевосита аз тарафи қушбегӣ, ки дар аморат шахси дуюм (яъне баъди амир) буд, идора карда мешуд. Тамоми корҳои динӣ дар ихтиёри қозикалон, назорати иҷроиши меъёрҳои шариат дар ихтиёри раис буд. Дар бекигариҳо бек ё худ ҳоким сарварӣ мекарданд. Инчунин дар ҳар бекигарӣ ва туманҳо қозӣ таъин карда мешуд. Дар деҳаҳо хӯчаинй дар ихтиёри арбобу оқсақолон буд.
САВОЛНОМАИ 17
1)Хукмронии сулолаи Карахониён.
Ин давлат дар солҳои 90-уми асри X дар ҳудуди Туркистони Шаркӣ, Хафтрӯд таъсис ёфта буд. Асос -гузори сулолаи Қарахониёи Абдулкарим Буфохони мугулнажоди туркзабон буд. Давлати Қарахониёнро асосан ду кабилаи турк – ягмо ва чигнлиҳо барпо кардаанд. Хонадони чигилй ба худ лакаби Арслонхоншер ва хонадони ягмо лакаби Буфохон — шучурро гирифта буд. Онхо ҳангомн ба давлати Сомониён ҳучум овардан ва забт намудани он накши асосиро бозиданд. Хар ду кабила дар ихтиёри худ қувваи ҳарбй ва бойгарии зиёде доштанд. Давлати Қарахониёнро гох яке ва гоҳ дигаре аз ин кабилаҳо идора менамуданд. Ҳангоми забти давлати Сомониён сардорони нн ду кабила Алй ва Буфохон накши асосй бозиданд ва онхо дар байни Қарахониён обрӯи зиёде доштанд. Дар таърих бо номи хонадони «Алиён» ва хонадони «Ҳасаниён» машҳуранд. Қарахониён соли 1005 ба лашкари охирин намояндаи Сомониён Абӯиброҳйми Мунтасир зарба зада, ба ҳукмронни ин сулола хотима доданд.
2)Санъат , меъмори дар асри 15.
Дар санъати меьмории нимаи авали асри XVI анъанаҳои ахди Темурй идома дошт. Дар ин аср бинокори хеле авҷ гирифт. Дар шахрхои Бухоро Самарканд, Хучанд, Хисор, Уротеппа ва дигарҳо бозорхо. ҳаммомҳо, тиҷорагхонаҳои боҳашамат, мадрасахо, масчид сохта шуданд. Баром ривочи савдои хоричй дар роҳҳои корвонгард кӯпрукхо, сардобаҳо (ҳавчҳои об). корвонсаройҳо бино ёфтанд. Бухоро, ки пойтаҳти давлат буд, бештар обод гашт. Девори нави Шахр бино ёфт. Намунаи санъати зебои меъмории асри XVI дар ин шаҳр Масчиди Калон, Мадрасаи Мири араб. Масчиди Баланд, Масчиди Хоҷа Зайниддин Қӯш- мадраса, мадрасан Модари хон, Мадрасаи Абдуллохон. дар Ӯрогеппа мадрасаи Абдулатиф Сулюн (Кӯкгумбаз]. макбараи Боботаго за Сари-Мазор буданд. Вадин Хисор низ а з ёдгорихои меъмори бой аст. Хисор дар асрхои Х \Г-ХУ1 ба авчн равнаки худ расида буд. Дар ин давра худуди он васеъ буда. ҷануби Точикисгони қозира. ҷануби Ӯзбекистон. вилоятҳои шимолии Афғонистон (Балх. Шибиргон. Қуидуз) ва Бадахшонро дар бар мсгирифт.Иморатхои Қалъаи Хнсораз қабили Мадрасаи Кӯҳна. мазори Махдуми Аьзам намунаи санъаги баландн меъмории Ҳисори онвақта мебошанд.
3)Зарурияти сохтмони роххои охан дар Осиёи Марказӣ.
Барои ба макоии ашёи хом.. , яъне пахт, а ва роҳҳои оҳан бозори молфурушии саноатчиени рус табдил ефтани Осиёи Маркази нақши рохи охан хеле бузург аст. Зеро, бо сохтани ин роҳ, пахта аз водии Фарғона то ба марказҳои саноатии Русия дар муддати аз 2 то 6 хафта омада мерасид. Ҳангоми набудани роҳи охан воридшавии он аз 4 то 10 моҳро ташкил мекард. Заруриятисохтани роҳи оҳани Осиёи Марказиро сармоядорони Москва ҳанӯз соли 1874 ба миён гузошта буданд. Вале хукуматдорони подшохӣ, махсусан амалдорони соҳаи молия, сохтмони чунин роҳро барои Русия аз ҷиҳати иқтисодӣ
зараровар меҳисобиданд. Бинобар ин, онҳо дар ибтидо сохтани чунин роҳро дастгирӣ накарданд. Вале вазъияти ҳамонвактаи ҳарбии Русия сохтмони ин гуна роҳро на танҳо ба миён гузошт, балки тезонид.
САВОЛНОМАИ 18
1)Инкирози давлати Сомониён.
Дар асрхои 1Х-Х дар Мовароуннахру Хуросон муносибатхои ташаккулёфтан феодалй пурра ҷори шуданд. Худи давлати Сомониён давлати феодали хисоб мехурд ва аслан манфиати ашроф, феодалон, точирон то рӯхоииёни калонро муҳофизат мекард. Замин. ки бойгарии асоси буд, дар дасти намоян -дагони сулолаи Сомониён. замнндорони калон.амаддоронн давлатй. саркардаҳои ҳарбӣ ва рӯҳониён буд. Феодалонн калон ба 1шази мсхнаташон ба дсха. нохия ва вилоят сохиб мешуданх Онҳо аз мардуми сокини ин заминхо боҷу хироҷ мегирифтанд.Дар асрхои 1Х-Х ин соҳа низ равнак ёфта буд. Дар ноҳияхою музофотхои Осиёи Марказй сарватҳои зиёди зеризаминй истихроч ва гудохта мешуданд. Дар наздикии Хучанд нукра ба даст оварда мешуд. Кӯххои Горон аз сангҳои киматбахо. нукра. бечода (санги сурхранг ё зардранг). тилло. лоҷувард, булӯри кӯҳӣ ва сангпахга бой буданд. Дз кӯххои Вахои акик. хелхои гуногуни лаъл. нукра,тилло нстихроҷ карда мешуд.Аз нохияхои болооби Зарафшон охан. тилло. нукра, зок мегирифтанд. Дарвозу Рӯшону Шугнону Ғорон маркази истехсоли тилло, нукра, лаъл ва лоҷувард буданд. Афзоиши кишоварзй ва аз худ иамудани сарватҳои зеризаминй боиси рнвоҷу равнаки пешаварй гардид.Дар Мовароуннаҳру Хуросон одамони зиёде машгули касбу хунар буданд.Дар замони Сомониён маҳсулоти ҳунармандони Осиёи Марказй берун аз он шӯҳрат доштанд. Маъхазҳои зиёде гувоҳи онанд. ки мардуми ин кишвар молҳои гуногун истеҳсол менамуданд ва хатго кариб хочати аз дигар кишварҳо оварданн ин молҳоро надоштанд. Дар байни ҳунарҳои г уногун касби бофандагй хеле тараккӣ карда буд. Пешаварон матоъҳои гуногунро аз абрешим, пахта. катон (матои аз загир таиёршуда) мебофтанд.
2)Равнаки адабиёт дар даврони хукмронии Темуриён.
3)Шаклхои заминдори ва андоз дар охирхои асри 19 ва аввалхои асри 20.
Маълум аст, ки дар Осиёи Марказй, аз ҷумла дар аморати Бухоро ва хонии Қӯқанд то забти Русия ҳиссаи бузурги замин – тахминан 50%-ро заминҳои давлатӣ-амлокӣ ва 25%-ро заминҳои вақфй ташкил медоданд. Дар ин заминҳо асосан деҳконони камзамину безамин кор карда, ба фоидаи хазинаи амирию хонй ва ташкилотҳои вақфӣ (мадрасаҳо, масҷидхо ва ғайра) андоз-хироҷ месупориданд. Тахминан 25 %-и боқимондаи заминро мулкҳои хури холис (яъне мулкҳои аз андоз озод) ва мулкҳои хориҷӣ ташкил менамуданд. Ҳукуматдорони подшоҳӣ аз чунин тартиботи заминдорй қаноатманд набуданд.Баъди забти Осиёи Марказӣ, дар кишвари Туркистон дар асоси «Низомнома оиди идоракунии…» ин кишвар заминҳои давлатӣ, яъне амлокӣ ва як ҳиссаи заминҳои вақфӣ чун мулки хусусӣ бевосита ба ихтиёри истифодакунандагонаш-деҳқонон супорида шуд. Инчунин он ҳиссаи заминҳои мулкие, ки то забтшавӣ аз андоз озод буданд, аз чунин ҳуқуқ маҳрум гардида, ба қатори заминҳои андозсупоранда дохил карда шуданд. Дар баъзе ноҳияхо, дар асоси таҷрибаи Русия, қисме аз заминҳо ба ихтиёри обшинаҳои деҳқонӣ гузаронида шуд . Дар аморати Бухоро, баъди ба зери тасарруфи Русия гузаштани он, оид ба шаклҳои заминдорӣ ва андоз тагйироте ба вуҷуд наомад. Дар ин ҷо мисли пештара замин ба шаклҳои: амлокӣ (ё худ давлатӣ, ки ба он заминҳои бо ном амирӣ ҳам дохил мешавад), вақфӣ ,мулкҳои хури холис ва хироҷӣ тақсим мешуданд. Чун аввал тахминан 75%-ро заминҳои амлокӣ ва вақфӣ ташкил менамуданд. Аз заминҳои амлокӣ ва хироҷӣ андоз бо номи хироҷ бояд 10 фоизи ҳосил ба фоидаи хазинаи амир, аз заминҳои вақфй ҳамин миқцор андоз ба фоидаи мадрасаю масҷидҳо ва дигар ҷойҳои муқаддас ситонида мешуд.Андози дигари асосии пуркунандаи хазинаи ҳукумати амирии Бухоро закот ба ҳисоб мерафт.Закот чун андоз аз чорво,молҳои тиҷоратӣ ва пули нақд ситонида мешуд. Ин намуди андоз, мувофиқи Қуръони Шариф яке аз панҷ шартҳои асосии мусулмонй ба ҳисоб меравад. Ва он бояд ба фоидаи бенавоён ва дар роҳи Худо сарф мегардид. Мувофиқи шариати ислом ҳар чизе, ки даромад меоварад, агар аз он закот насупоранд, ҳаром аст. Аминона ҳам яке аз андозҳои асосии замони амирй ба ҳисоб мерафт. Ин намуди андозро аз ҳамаи молҳои барои фурӯхтан муайяншуда меситониданд.
САВОЛНОМАИ 19
1)Карахониён ва Карахитоихо.
Қабилаҳои сершумори Карахитоиҳо (кидониёни снёҳ, хитоиҳои сиёҳ), ки дар води Тарим маскун буданд, соли 1125 империяи бузургашонро барпо намуданд, ки ҳудуди он то шимолу шаркии дарёи Енисей мерасид. Муаллифони мусулмони замон, ки тарзи давлатдори, ҷангхо ва муборизаи кидониёнро тасвир намудаанд, онхоро ҳамчун Қарахитоиҳо ба калам додаанд. Кидониён, яьне Қарахнтоиҳо дар аввали солҳои 20-уми асри XII Ҳафтрӯдро гасб намуда, соли 1125 давлати мустақили худро таъсис доданд, ки пойтахташ шахри Баласогун дар соҳили дарёи Чу вокеъ гашта буд. Онҳо заминҳои Қарахониёни шаркиро забт намуданд ва барои заминҳои Қарахониёни гарбиро гасб кардан тайёрй медиданд. Соли 1287 Қарахитоихо дар ноҳиян Хуҷанд пайдо шуда, ба лашкари Махмуди Қарахонй зарбаи сахт заданд. Дар ин муҳориба бисёр кабилаҳои турки бодиянишин ба Қарахитоихо кӯмак карданд. Ҳатто кабилаи карлукхо, ки аввал тарафдори Қарахониён буд, зидди онхо бархост.
2)Ташкил ёфтани давлати Шайбонихо.
Шайбонихон намояндагони хонадони Темуриёнро берахмона таъкиб ва махв намуд.У шахру вилоятхои забткардаи худро ба хешу акрабо ва амирони номии худ тақсим карда медиҳад.Хони мазкур аз кадамхои аввал барои ба тарафи худ кашидани феодалону рӯҳоннёни бонуфуз саьй кард. Маълум шуд. кн танхо хокимият дигар шуда. Мукаррароти зиндагӣ мисли пештара боқй мондааст. Сиёсати дохилии Шайбонихон пас аз истилои давлати Темуриён тамоман ба манфиати синфи хукмрон ва феодалон хизмат мекунад. Акнун ба таркиби ин синф ашрофи тоифахои бодиянишини ӯзбек низ дохил мешуд. Соли 1507 Шайбонихон ислохоти пулӣ гузаронид. Максади ин ислохот ба тарафи худ ҷалб кардани табакахон хокими давлати истило кардааш буд. Баробар ин касбу хунар муомилоти пулӣ аз мухимтарни моддаҳои оидоти давлатӣ ва мадохили соҳибони мулк ба шумор мерафт.
3)Инкишофи саноат дар ибтидои асри 20.
Дар ибтидои асри XX корхонаҳои саноатй дар Осиёи Марказй аз ҷиҳати миқдор хело зиёд гардида, сифатан ҳам тағйир ёфтанд. Бисёре аз онҳо аз таҷҳизотҳои нави замонавй истифода мебурданд. Махсусан, чунин тагйиротҳо дар заводҳои пахтатозакунй бештар мушоҳида мегардид. Заводҳои пахтатозакунӣ ба соҳибонашон даромади зиёд медоданд. Зеро, онҳо пахтаро аз деҳқонон бо нархи нисбатан арзон харида, онро дар заводи худ тоза мекарданд. Мувофиқи ашёи хоми кишвар инчунин заводҳои дигар, ба монанди: хиштпазй, ордкашӣ, винокашй, пивопазй, собунпазӣ, гӯгирдбарорй, корхонаҳои шоҳибофӣ, коркарди чӯб, коркарди пӯст, фабрикаҳои тамоку ва ғайра ба вуҷуд омаданд.
САВОЛНОМАИ 20
1)Муборизаи Бобур Мирзо.
Пас аз забти Ҳирот дар сарзамини пахноварн давлати Шайбоннён се сол сулху осоиш ҳукмфармо гардид ва ба ин восита ҳасти хоҷагии мамлакат қадре рӯ ба беҳбудй ниҳод. Вале солн 1510 аз ду самг ба давлати Шайбониён зарбаи марговар расоиида шуд. Аз шимоли шарқй бодиянишинони казоқ, ки замоне аз Шайбонихои сахг шикаст хӯрда буданл, бо мугулхо як шуда, дар наздикии дарси Сир ба Шайбонихон зарбан ҳалэкатовар расониданд. Дар ҳамни вақт аз тарафи гарб шохи Эрон Исмонли I. ки бо давлати Шайбониён муборизаи сиёсй ва мазхабй мебурд, бо қувваи зиёде Марвро ихота намуд. Дар натиҷа Шайбонихон лашкарашро галаф дода. худ дар майдони ҷанг кушта щуд. Шоҳ.я Эрои Исмонли Сафави аз косахонаи сари Шайбонмхон ҷоми шароб сохт. Бобур Мирзо ба хоки Ҳиндустон гузашта, баъди ҷангхои зиёд галаба кард ва лавлати Темуриённ Ҳиндро поя гузошт. Бо вучуди ин дар фикри ишголи Самарқанд ва барқарор намудани хокимиятп Темурисн дар ин мулк буд. Барон нҷрои ип иқдом ӯ соли 1528 писарони худро сафарбар намуд. Валс ташвишқои Бобур беокибат монданд ва худи ӯ баъд аз ду соли ин харакат, дар синни 47- солаг вафот кард.
2) Фаъолияти Низомулмулк.
Яке аз бузургтарин донишмандон ва сиёсатмадорони замони Салҷукиён Абӯалй Хасан ибни Алй буд, ки барон пойдор памудани ин давлат ва умуман тарзи давлатдорй хизмати бузурге кардааст. Ӯ дар таърих бо номи Низомулмулк машҳур аст. Низомулмулк соли 1017 дар музофоги Тӯси Хуросон ба дунё омадааст. Дар ахди ду султони салҷукй – Алпарслон вагМаликшох вазнфаи вазириро ба ӯхда доштааст. Фаъолияти ҳарҷонибаи ӯ хусусан дар замони хукмронии Маликшоҳ ривоҷу равнак ёфтааст. Ин марди фозил қариб 30 сол (1063 – 1092) давлатро идора кард. Махз ба туфайли кордониву хирадаш ба гириф -тани номи «Низомулмулк» сазовор гаштааст. Вай дар корҳои идораи давлат таҷрибаи давлати Сомониёнро дар ҷои аввал мегузошт. Хизмати Низомулмулк дар ташкили мактабу мадрасахо басо бузург аст. Бо кӯшишу гайрати ӯ дар шаҳрҳои калонтарини давлати Салҷукиён – Нишопур, Х.ирот, Балх, Марв, Багдод ва гайра мадрасаҳо таъсис ёфтанл. Ӯ соли 1079 тақвими навро тартнб дод, ки ба он дӯсти ҷавониаш шоир ва олими машҳур Умарн Хайём нлова ва тасҳеҳ дароварда буд. Ин таквим дар Европа аз тарафи Папа (саррӯҳонии католикҳо) Григорий XIII танхо соли 1582 интишор гардид. Низомулмулк асари машхури худ «Сиёсатнома»-ро бо забонн тоҷикӣ таълиф намудааст, кн аз хусуси тарзи давлат -дорй, одобу ахлоқ, муомилаву рафтор, таъмину нигоҳ доштани лашкар, хазинадорй. муомила бо вазирону амирон, қозиҳову хизматчисн ва дигар табақахои мардум накл мекунад. Дар натнҷа ин навоварнхон Низомулмулк каҳру газабн фнтнагарон ва иртичопарастонро пурзӯр намуд ва ӯро соли 1092 ба катл расонданд.
3)Киссахои карздихии уезди.
Баъд аз забт Осиёи Миёна хукумати подшохии Русия сиёсати тозаи андоз- чамъкуниро бо номҳои нав ҷорй намуд. Дар чанд соли аввали кор ахолии мукимӣ ба мустамликадорон хироҷ ва танобпулӣ медод. Андозаи хироч аз даҳ як кисм ва танобпулӣ аз шаш як кисми хосилро гашкил медод.Солн 1870 ҳукумати подшохӣ ба карор омад, ки ҳарлу намуд андоз — хироч ва ганобпулӣ бо як номгӯй андоз — “андо- зи замин” иваз шаванд. БотағЙир ёфтани номгӯи андозҳаҷми умумин онхо гагйир наёфт. Чун солҳои псш андози замин аз дах як хиссан хосилро ташкнл мскард.Гайр аз андозҳои номбурда, аҳоли боз ҳар сол барон нигоҳ дошгани маъмурони махаллП (оксакколон. сарлорони авулҳо. йигитҳо — полисҳо, мирзосн. тарҷимонҳои назди маъмуроии рус, хаткашонхо ва ганра) ва барои пайдо намудани асбобҳои дар ндораҳо истифодашаванда. Сохтмони бинохон маъмурӣ барои сардорони уезд. волостҳо. нигоҳ доштани фаррошон ва гайра. андози махсус мссупорид. Мувофики маълумоти соли 1876 чунин харочотхо дар Ӯротеппа қариб 50 фоизи ҳамаи агшозхои мукаррарнн ахолӣ мссупоридаро ташкил мекард. Аз хад зиёд ҷири намуданн андозхо инчунин сӯиистеьмоли ҳукуматдорони полшохй. маъмуриягп махаллй ва сарватмандон боиси сар заланн шӯрншн халқи ба мукобили сиёсати мустамликадорй ва дастнишондахои хукуматн подшохй гардиданд.
САВОЛНОМАИ 21
1)Муборизаи Султон Санчар.
Соли 1118 давлати бузурги Салҷукиён асосан ба ду қисм ҷудо шуд. Ба кисми якум Эронн Ғарбй, Озарбойҷон. Ирок дохил шуданд. Пойтахташ шахри Ҳамадон буд. Қисми дуюм аз Хуросон, Мовароуннаҳр. Хоразм, Сиистон иборат буд ва пойтахташ чун пештара Марв карор гирифт. Шахр хеле ободу зебо гашта. маҳаллахои махсуси ҳунармандон. тоҷирон ва бозорҳо дошт.Мадрасаҳою кктобхонаҳо шахрро хеле машхур гардонданд. Султонп хаштумини Салҷуқиён Санҷар номи Султони бузургро гирифт. Давлати Салҷукиён дар чунии ҳолат гирифтори ҳуҷуми пай дар пайи қабилаҳои Қарахигоихо (кидонихо) гардид.Соли 1141 дар байни Салчуқихо ва Қарахитоихо дар дашти Катвон (наздикии Самарканд) ҷанги шадид ба вуқӯъ иайваст. Дар ои лашкари Салҷукиён бо сардории Султон Санчар шикаст хӯрд ва тамомн Мовароуннаҳр ба дасти Қарахитоиҳо гузашт. Дз ин вазъи кулай ҳокимони Хоразм истифода бурда. аз итоати Салҷуқиёи барома -данй шуданд. Онхо се маротиба ба муқобили Салҷукиён бархостанд. Вале натичае ба даст надароварданд. Бо вуҷуди ин давлати Салчуқиён рӯз аз рӯз заиф шуд.Ба замми ин дар музофоти Балх кабилахои кӯчманчии огуз ба муқоблли бедодгариҳои ашрофи Салҷукӣ шӯриш бардоигганд. Султон Санҷар барои пахш кардани он лашкар кашид, аммо шикаст хӯрда, худаш асир афтод. Вай соли 1156 аз асирй гурехта, роҳи пойтахташ-шаҳри Марвро пеш гирифт ва дере нагузашта вафот кард. Ннҳоят. Салҷуқиён аз бнсёр музофотҳою мулкхо махрум гаштапд ва давлаташон соли 1190 комилан барҳам хӯрд.
2)Вокеахои ниммаи аввали асри 16.
Муборизахои Бобур Мирзо бс окибат люнданд. Сарзаминн Осиёи Миёна ба зери гасарруфи Шайбониён даромад. Валс ин мулки собик обод ба харобй рӯ нихода буд. Ҷангҳон наи ҳами сулолавй. ҳучуии лашкари хориҷа. истибдод ва горати мугглхо ба зиндагонии мардум ва хаётн хоҷагии мамлакат таъсири ҳалокатбор расонидаид. Масоҳатн замннҳои кишт хсле кам гардид. Мулкҳои алоҳпда гамоман ба ихтиёрм намояндагони хонадони Шанбонӣ гушигганд. Сохибонн онхо метавонистаид мулкро ба фарзандонашон мерос гузораил. Бухоро. Самарқанд, Ҳнсор. ‘Гошканд. Хучанд, Ӯротеипа ва амсоли ннхо амлоки кадошарин буданд Номдортарин сохибонн мулк дар Самарканд Кӯчкунчихои. дар Бухоро Убайдуллохон. дар Хисор Темур Ахмад Султон. дар Ӯротеппа Абдулатиф Султон. дар Бадахшон Шохсулаймон менишастан Тобеъияти Ҳисор ва Бадахшон ба Абдуллохон тобеъияти Хатлонро низ таъмин намуд. Соли 1583. пас аз фавти падар Абдуллохони 11 ҳукмрони мамлакат шуд. Ӯ мақсад лошт. ки хамаи мулкҳон замоне ба Шанбонихон тобеъбударо ба тасарруфи худ дарорад. Бо ин максад Абдуллохон соли 1585 Бадахшонро забт кард. Баьд аз чор соли дигар қисми Эронро ба худ тобеъ намуда, ба сӯи Хоразм лашкар кашид,ӯ давлати то як андоза мутамарказ ба вуҷуд оварда тавонист.Абдуллохони II холими барчастаи давл а тй буд. Бархам додани ҷангҳои байннкабилавй ва пурзӯршавни ҳокимияти марказй барои тараққиёти иктисодиёт шароити мусоид фароҳам оварланд .Сохтмонн роҳҳо, пулхо. сардобахо, корвонсаройхо, мадраса, тимҳои тиҷорат ва амсоли онҳо ба номи ӯ марбут гардидаанд. Ислохоти пулии Абдуллохон махсусан ахамнятн калон дошт. Ӯ ба зарбн гангахои тиллоии асил шурӯь кард.
3)Огози ташаккулёбии синфи коргари миллӣ.
Ибтидои ташаккулёбии синфи коргар дар Осиёи Марказй асосан ба солҳои 80-90-и асри XIX мувофиқ меояд. Зеро ба вуҷудой ва инкишофи соҳаҳои гуногуни саноат ва сохтмони роҳхои оҳан маҳз ба ин солхо хос аст. Шумораи коргарон аз иқтидори заводҳо ва корҳои сохтмони роҳҳои оҳан вобастагӣ дошт. Мувофиқи баъзе маълумотҳо, танҳо дар кишвари Туркистон, то охири асри XIX, шумораи умумии коргарони корхонаҳои саноатӣ тақрибан 10 ҳазор нафар будаанд, ки аз онҳо 70,7 фоизро намояндагони халқҳои маҳаллӣ ташкил мекардаанд. Ҳиссаи коргарони маҳаллӣ, махсусан, дар вилояти Фаргона зиёд буда, он 79,3 фоизро ташкил медод. Сабаби ин пеш аз ҳама дар он аст, ки аксарияти кулли коргарони заводҳои пахтатозакунӣ аз мардуми маҳаллӣ буданд. Тақрибансеяки ҳиссаи коргарони заводҳои пахтатозакунии вилояти Фаргонаро мардуми Қаротегин,ки бечора -тарин мардуми аморати Бухоро ба ҳисоб мерафтанд, ташкил мекарданд.
САВОЛНОМАИ 22
1)Харакати Исмоилия.
Ин ҳаракат дар нимаи дуюмн асри VIII пайдо шудааст. Сарварн оп Исмоил ибни Ҷаъфарн Содик буд. Исмоил дар замони ҳаёти падараш вафот кард ва ин боиси ҷудоии байни пайравонаш гардид. Як гурӯҳ аз онҳо марги Исмоилро дар давраи ҳаёти падараш эътироф карда, Мухаммад ибни Исмоилро имоми хеш шинохтанд ва имоматро дар авлоди ӯ идома доданд. Гурӯҳи дигар марги Исмоилро дар давраи ҳаёти падараш рад мекард ва эътикод бар он дошт. ки Исмоил зинда мондааст ва саранҷом ба номи Махдй зуҳур хоҳад кард. Ин гурӯҳ аз исмоилихо ҷудо шуда, дар таърих ба номи қарматй шинохта шудаанд. Ғояҳои исмоилиҳо дар асрҳои IX ва ибтидои асри X ба як ҷараёни пурқуввати афкори ҷамъиятӣ мубаддал гардид. Ин ҳаракат асосан дар байни кишоварзои ва хунармандони бисёр мамлакатҳои Шарқи Наздик, Эрон, Осиёи Марказй паҳн гирдида буд. Тарафдорони исмоилия аввал ба таври пинхонй ва дар асрҳои X XI кушоду равшан гояхои онро паҳн намудан гарифтанд.Исмоилиҳо соли 909 дар қисмати Шимоли Африка (Тунис) давлатеро ба номи Фотимиён таъснс карданд.Хилофати Фотимиён кариб 185 сол давом ёфт. Соли 974 пойтахти он ба Миср – шаҳри Қоҳира кӯчид. Аз Қоҳира ба Хуросон ва Мовароуннаҳр. ки савора роҳи якмоҳа буд, бисёр воизони исмоилия омада. ташвикот мебурданд ва он нагиҷаи дилхоҳ дод.
2)Низоъхои байнихуди дар асри 17 ва ниммаи аввали асри 18.
Абдуллохонн II соли 1598 вафоч кард. Ба чои ӯ писа раш Аблулмӯъминхон ба гахтн Бухоро нишаст. Баъл аз як чанд мох у кушта шуд. Ҳукмрони охирини намоянлаи сулолан Шайбоииён – Пирмухаммадхони Л низ халок гардид.Хамсоягони хони Бухоро аз залухӯрдхон миснн Шайбонкён нстифода бурданд. Шохи Эрои Аббоси I қисмати зисди Хуросоиро забт кард.Балх зерн таьсирн ин шохгузашт. Қазоқхо водии Фаргона, шахрн Тошканд ва хатто Самарқандро ишгол намуданд. Хоразм а^ птоатл Бухоро баромала дубора нстиклолият ёфт. Дъён ва ашрофи фсодалй маснадн хонн Бухороро ба Ҷонимухаммад Султон (Ҷоннбек Султон) лешинход намуданд. Бинобар он сулолаи хонадони нав Ҷониёи с Аштархоимён номнда шуд.Номи Аштархонлёнро гирифтаин онхо аз он иборат буд,ки Ҷонибек Суятон аз шахри Хочитархон (Астархони хознра) ба Бухоро омада буд. Вале Ҷонибек Султон хои шудан нахост. Ба сари хокимият Бокимуҳаммад (1599-1605) омал. Ба ӯ муяссар гардид. ки шаҳри Балхро тобеъи Бухоро гарлоиад. Аз хамин вақт валиахдн хони Бухоро дар Балх менишаст.
Баъд аз вафоти Бокнмухаммадхон бародари V Валимухаммадхон хукмрон гардид. Ӯ аз ӯхдуи идораи давлат иабаромад. Бииобар он аъёну ашроф тахти хониро ба Ипомқулихон (1611-1642) вогузонманд. Дар соли хукронии у вазъият андаке бехтар шуд. Ба вай лознм омад, ки ба муқобили калмиқхо ва қазокхо муборнза барад ва Тош -кандро ба тасаррури худ дарорад, Баъд аз забти ин шахр ба хотири писари кушташудааш кассос гирифтанй шуда, Имомқулихон касам ёд кард. кн хуни кушташудагои бояд то узангуи аслаш бирасад. Кушокушни мнслаш диданашуда сар шуд ва хазорон мардуми гамоман бссуноҳ ба катл расид. Танхо бо нлтимоси шахсони наздмкаш. ки онхо аз чунин ваҳшигӣ ва бсрахмӣ ба ҳарос афтида будан, хон розӣ шуд. ки қатли одамонро бас кунад, вале барои рафъи касамаш Имомқулихон аспсавор ба ҳавз даромад ва оби бо хуни одамон омсхташулаи он то узангуи аспи ӯ расид. Д а р ҷангхон днгар хам хон бераҳмии мислаш диданашударо зохир мекард. Бо рохи қатлу вахшигй ба Имомқулихон муяссар гашт. ки го як дараҷа хокимияти устувор барқарор кунад. Баьд аз ҳукмронни снсола хонн Бухоро кӯр шуда хокиииятро ба бародараш ҳокими Балх Иадирмухаммадхон (1642-1645) супурд. Ҳукмронии ӯ дердавом накард. Ба тахти салтанат нисараш Абдулазизхон (1645- 1680) сохиб шуд. Вале талоши хои шудан иа сохиби мулк гаштан байни бародарон лаиом мекарл.
3)Шуриши Восеъ.
Дар солхои 70 асри XIX дар бекии Балҷувон ошубхои пурзӯри халкй рух доданд. Дар ин ошубхо хяпкхон гуногун забон ширка! варзиланл. Яке аз чуннн мардуми туркнажот лақайхо дар бекни Балчувон фаровон буданд. Солн 1874 лакайҳо шӯриш бардоштанд. Қӯшуни хукуматии дар ин бекй сукунатдошга 7 нафар сардорони шӯришро дастгир иамула. знидон карданд. Бо ҳамнн шӯришн лака5хо анчом сфг. Соли 1878 ду хазор дехкон аз худсарию зиёд шудани миқдорн хирочу закот ба шӯр омада, калъаи Балчувонро муҳосира карданд. Беки Балҷувон Абдукаримбек (писарн беки Самарканд — Шералии инок). аз газаби халк тарсида, ба Ҳнсор гурсхт. Дехқонон қалъаро гирифтанду мо.ту мулки очро байни худ тақсим карда. хамон дам хона ба лона нароканда шудаил.
САВОЛНОМАИ 23
1)Лашкаркашихои Мухаммад Хоразмшох.
Баъди вафоти Текеш писараш Муҳаммал (1200- 1220) ба сари хокимият омад. Вай дар забткорихо сиёсати падарашро давом дода,бисёр шахрҳову мамлакатхоро ба худ тобеъ намуд.Солҳои аввали салтанаташ ба мукобили сулолаи Ғуриён, Аббосиён ва Қарахитоихо лашкар кашид ва ба музаффариятхо ноил гашт. Соли 1203 бо ёриву дастгирии Қарахитоихо Хуросон ва Ҳиротро забт намуд. Баъди ин барои Мовароуннахрро аз Қарахитоихо, ки то ба наздикй иттифокчиёп буданд, кашида гирифтан тайёрӣ дида. соли 1207 бо бахонаи пахш намудани шӯришн Малик Санчар ба Бухоро ҳуҷум оварда, онро ишгол кард. Мардуми Бухоро хар сол ба Қарахитоихо андоз медоданд. кп кпсми зисди онро Садрхои Бухоро аз худ мекарданд. Қарахитоихо сари вакт расида наомаданд ва шӯришчиён ҳам бо кувваи бузурги лашкари Султон Муҳаммад тоб оварда натавоннстанд. Садрҳои Бухоро чун ҳамеша таслим шудапро афзалтар донисзанд.Аз ҷабру зулми Мухаммади Хоразмшох мардуми Самарканд ба дод омада. соли 1212 шӯриш бардоштанд.Сулгон Муҳаммад бо як тарзи ваҳшиёна шӯришро фурӯ нишонд. Қариб 10 ҳазор касро ба катл расонд, аз он ҷумла худи Усмонро хам. Шаҳрро се шабу рӯз ба торочи лашкараш супурд. Қариб хамаи ҳокимони қарахониёни Осиёи Марказӣ бо амри султон Муҳаммад кушта шуданд. Ӯ сиёсати забткориро давом дода, донм дар орзуи гасб намудани Афгонистону Эрон буд ва ниҳоят ин нияташ амалй гашт. Соли 1215 барои ба тасарруфи худ даровардани нохияхои чанубии Точикистон ва Узбекистони имрӯза лашкар кашид ва ба максадаш расид. Хуллас, гамоми табакахои аҳолй аз Мухаммади Хоразмшоҳ норизо буданд ва давлат аз дохил футур мерафт. Аз ҳамин сабаб ҳатто ба зарбахои аввалини мугул тоб оварда натавонист.
2)Бадахшон ва Хисор дар асри 17 ва ниммаи авали асри 18.
Ҳудуди зиёди давлати замони Темуриёиро сулолаи нав Аштархониёи дар бар намуданд.Пойтахти онхо шахрн Бухоро буд. Дар шимоли Афгонистон. сохили чапи дарёи Аму—Қундуз,файзобод. Балх, Шибиргои ва Бадахшон. дар сохили рости ин дарс —Тирмиз. Кӯлобу Қубодиён тобеъи сулолаи мазкур буд .Дар асри XVI Балх, Тирмиз, Кунлуз. Қубодиён. Х ам о н у Бадахшои тобсъи бекн Хисор буданд. Дарсолхои хукмронии сулолаи АштархонП ни мулкхо. хатго Ҳисор тобеъи Балх гашт. Чуики дар Балх валнахдн хони Бухоро хукм меронд ва ӯро низ “хон“ меномнданд. Дар замонн хукмронии Имомкулихон дар Хисори Шодмон Давлати кенагас хукм меронд. Ӯ байни хокимони вилоятхон днгарн Бухоро макоми хосро сохиб буда. сиесати ниммустаюшро пеш мебурд. Итоати мулки Ҳисор ба Балх, Самарканд ва Бухоро доимӣ набуд. Дар охирн асри XVII азбесарусомонн ва беадолатин хони Бухоро да намуда Хисорп Шоимон мустаюшии худро барқарор памуд. Ҳисор яке аз вилоятхои саркаш буд. Соли 1703 лпшкари Бухоро бо сардории Мухаммадрахимби бо максади забти ин мулк воридн вилояг гашт. Рафтори густохопаи лдшкари ӯ боиси хашму газабн мардумм Ҳисор гярдид. Шӯриши умум огозсфт. Исёигарои кароргохн лашкари Бухороро торумор карданд.
3)Исёни вабо. Моҳи июни соли 1892 дар шаҳри Тошкент ҳаракати халқй ба вуҷуд омад, ки он дар таърих бо номи «исёни вабо» маълум аст. Барои пешгирии бемории вабо аз тарафи ҳукумати кишвари Туркистон баъзе чорабиниҳо андешида шуд, ки ин боиси ба вуҷуд омадани исён дар Тошкент гардид. Беморони вабо аввалин бор моҳи март дар шаҳрҳои Кобул ва Ҳироти Афғонистон пайдо шуда, нишонаҳои онро 1-уми июн дар уезди Ҷиззахи вилояти Самарқанд ва 7-уми июн дар Тошкент ба қайд гирифтаанд.Вале бароитабобати беморонтабибон вадоруворй намерасид. Бинобар ин мувофиқи баъзе маълумотҳо, шумораи умумии аз ин беморӣ фавтидагон танҳо дар кишвари Туркистон қариб ду ҳазор нафарро ташкил медоданд Сарварони шаҳри Тошкент, бо маслиҳати мутахассисон,барои пеиггирии бемории хавфноки гузаранда, бо карори худ барои гӯронидани майитҳои аз ин касалй фавтида танҳо як қабристонро муайян намуда, 12 қабристони дигари шаҳрро бастанд. Дар қабристони муайяншуда ҳам майитро танҳо баъди иҷозати хӯҷаинҳои шаҳр мегӯрониданд. Аз сабаби зиёд гардидани фавтидагон мӯҳлати иҷозат барои дафн тақрибан 3-4 рӯз давом мекард. Дар ин муддат майит бояд нигоҳ дошта мешуд. Агар авлодони майит ин қоидаи навро ба инобат нагирифта, майити аз бемории вабо фавтидаро (баъзан аз ин беморй набошад ҳам) худсарона дар дигар қабристон ба хок супоранд, он гоҳ ҳукуматдорони шаҳр онҳоро маҷбур мекарданд, ки майитро аз кабристони аввала бароварда ба қабристони муайяншуда оварда гӯронанд.
САВОЛНОМАИ 24
1) Инкишофи адабиёти точик дар асрхои 11-12 ва ибтидои асри 13.
Баъд аз бархам хӯрдани давлати тоҷикон-Сомониён дар ҳудуди он давлатҳои нав – Қарахоннён, Ғазнавиён ва баъдтар Салҷукиён ба вучуд омаданд. ки хамеша бо ҳам мечангиданд. Ин задухӯрдҳо ба перавии илму адаб монса буданд. Бо вучуди ин дар дарбори давлати Ғазнавиён барон инкншофи илму маърифат (назар ба давлати Қарахониён) бештар шароит фарохам омад. Султоихои Ғазнавй – Маҳмуд, Масъуд ва Бахромшох однмону шонронн зиёдеро ба дарборн худ даъват карда буданд, то ки ба онхо мадҳияҳо бахшанд, лашкаркашихо ва тарзи давлатдорни Ғазнавиёнро мадҳу ситошн намоянд ва бо ин шӯҳраташонро баишд бардоранд.Аз асри XI сар карда нуфузи забони арабй дар Мовароуннахру Хуросон афзудан гирифт. Забони арабй забони форсй-тоҷикнро. кн коргузории давлатй бо он буд.махдуд намуд. Тадричан забони арабй забони давлатӣ шуд ва шахсони ин забонро медонистагӣ хар чӣ бештар ба корхои давлатй ҷатб мешуданд. Калимахои арабй беш аз пеш дар забони форсй-точикй чо мегирифтанд. Бисёр олимону адибон асархояшонро ба забони арабӣ иншо кардаанд.
2)Хучанд ва Уротеппа дар асри 17 ва ниммаи авали асри 18.
Ду шахрн кадиман халки гочик Хуҷаид ва Ӯротсппа д ар асри XVII баъ-аи хамкисмат гашта аз тарафи як хоким идора мсшудапд. Д ар ибтидои хукумронин хонхои сулолаи Аштархонӣ аз парокандагии рӯидода нстифода намуда, Хучаид ва умуман води Фарғона. Ӯротепиа ьа Тошканд аз и гоати Бухоро баромадаид.Д ар солхои хукмронии Имомқулихон Ӯротсипа ва Хуҷанд а з гарафи Суюнчбий ном хоким идора мешуд. Ба ӯ муяссар мешавад. ки якчанд шахрхон ба Тошканд гобеъро забт куиад. Дерс нагузашта Хуҷанд ва Ӯротепна ба хокими Самарканд Ялаиггушбий атолик гобсь шуданд. Дар асри XVII баъзе кабилаҳои туркнажод дар доираи идораи давлат макоми махсусрэ ишгол мекунаид. Яке аз чунин қабилахо юзхо буланд. ки дар якманд пилояткои Мовароуннахр иуфуз доштяил.
3)Сабабхои фочиаи суннимазхабон ва шиамазхабон дар Бухоро.
Моҳи январи соли 1910 дар шаҳри Бухорои кухна маркази аморати Бухоро,дар байни фоҷиа суннимазҳабон ва шиамазҳабон панҷ шабонарӯз, яъне аз 22 то 26 январ хунрезии даҳшатноке ба амал омадааст. Маълум аст, ки аксарияти мардуми аморати Бухоро(тоҷикҳо, ӯзбекҳо, туркманхо ва ғайра) пайравони мазҳаби суннӣ’ мебошанд. Эътиқодмандони равияи шиаро2 бошад, асосанэрониёне, ки дар шаҳри Бухорои Кӯҳна ва деҳаҳои атрофи он мезистанд, ташкил мекарданд. Маҳз ҳамин фарқияти мазҳабӣ ду халқҳои асосии эронинажод – тоҷикон ва эрониёнро аз якдигар ҷудо намудааст. Байни сунниҳо ва шиамазҳабон ҳарчанд ихтилофҳо пештар низ вучуд дошта бошанд ҳам, вале дар даҳсолахои охир намояндагони ин ду мазҳаб бародарвор зиндагӣ мекарданд. Барои ба амал омадани хунрезии январи соли 1910 дар Бухоро сиёсати пешгирифтаи амирони мангит ва хусумаги мансабталошони ин ду мазҳаб сабаби асосӣ гардиданд. Ин вокеа чунин рӯй дода буд: Амирони мангит дар шароити аморати Бухоро ба худ такягоҳи боэътимоде надоштанд. Худи ка- билаи мангит нисбатан камшумор буд. Онхо на танҳо бо ди- гар қабилаҳои ӯзбек, балки умуман бо туркнажодҳо иттифоки мустаҳкаме надоштанд. Тоҷикон, ки аксарияти мардуми аморатро ташкил медоданд, ҳеҷ гоҳ боиси боварии амирони манғит нагардидаанд.Бинобар ин амирони манғит ба мансаои кушбегӣ (баъди амир шахси дуюм ба ҳисоб мерафт) наздикояи худ, точикон ва намояндаи дигар қабилаҳои туркнажодро таъин намекарданд. Зеро, онҳо хавфи онро доштанд, ки ҳангоми ба мансаби қушбегй таъин кардани тоҷикон ё худ қавмхои туркнажод, яъне суннимазҳабҳо метавонанд, ки амирро ба осонӣ аз мансаб дур кунанд. Бо ҳамин сабабҳо амир ба мансаби қушбегӣ маҳз намояндаи шиамазҳаб – эрониёнро таъин мекард. Чунки, эрониён аз кам будани нуфузи худ дар аморат хеч гоҳ талоши мансаби амириро намекарданд ва ба амирони манғит содиқона хизмат менамуданд. Агар амирони манғит қушбегии аз ҳисоби шиамазҳабон таъин кардаашонро аз вазифа озод карданӣ шаванд ҳам, ҳеҷ хавфе ба онҳо таҳдид намекард.
САВОЛНОМАИ 25
1)Взъияти Осиёи Маркази дар арафаи хучуми Чингисхон.
Султон Муҳаммад назар ба Чингиз лашкари зиёд дошт,вале он интизом надошт. Воқеахое ҷой доштанд, ки ҳангоми муҳорибаҳо на танҳо чанговарони каторй, балки сарлашкарон низ ба тарафн душман мегузаштанд. На танхо дар байнн ҳокимони вилоятхо, балкн дар байни сарлашкарон ва ҳагго амалдорони дарборӣ низ ягонагн набуд. Султон Мухаммад ба рафторқои магрурона. худситой, худбинй бисёр одамони обрӯмандро меранҷонид, аз дарбор дур мекард ва ҳатто ба катл мерасонд. Чингизхон аз вазьи дохилӣ ва берунии давла ги Мухаммади Хоразмшоҳ пурра бохабар буд.Ҷосусону тоҷиронаш дар шаҳрхою ноҳияхои хоразмшохиён гаштугузор мекарданд ва маълутуюти лозимаро бо осонй ба даст меоварданд. Вале Мухдммади Хоразмшоҳ ба ин чандон ахамият намедод. Усгод Садридцин Айнӣ дар асари машҳури таърихиаш «Қахрамони халқи тоҷик Темурмалик» ч\’нин менависад: «Дар вақте ки Чингииз сар то пои мамлакати Сулгон Муҳаммадро аз ҷосусон пур карда, ҳамаи аҳволи ӯро – кувваи ҳарбй. ихтилофи байни саркардагон, беитоатии онон ва магрурияти беасоси шахсии ӯро фаҳмида гирифта буд, ӯ аз аҳволи Чингиз, аз иктидор ва интизоми ҳарбии вай тамоман бехабар буд ва хабардор шуданро ҳам лозим намедонист, чунки ба ақидаи ӯдардунё иодшоҳе набуд, ки ба мамлакати вай ҳуҷум оварда галаба карда тавонад.
2)Феодал-сохиби замин.
Мардуми точнк – ориёихо дар ибтидои асрхои мисна дехкон г\фта табақан заминдорон. давлатмандони бузургро меномиданд. Дехқонон дорандаи замини зиёд, дехахо. рамаи чорпоён ва обу конҳо буданд. Дехахо бо одамонаш дар ихтиёри дехкон буданд ва ба манфиати он кор мекарданд. Я ьне дехкони нбтилои асрхои мисна мафҳуми пурруи вожан фсодали урупоиро ифода мектнад. Калимаи дехқон ба маънои ашроф. ориёнажод. шоҳзода, точик низ истифода шулааст. Дцр нн мисраъҳо деҳқон ба маънои этникй – халқ, миллат ва точик омадааст. Яъне достон аз таърихн шохон дар назар дошта шудааст. Хдмин гавр. мо ба чои вожаи феодали урупой калимаи ҳамоханги лар гаърихамон буда • деҳконро истифода менамоем. Дар ивази вожаи дехкони кунуиӣ калимаи кншоварз истнфода мешавад.
3)Сабабхо ва бахонаи шуриши соли 1916.
Худсарию бедодгарии ҳукуматдорони подшоҳй, аз тарафи онҳо таҳкири дин ва урфу одати мардуми маҳаллӣ, ба фоидаи муҳоҷирони рус кашида гирифтани замини мардуми маҳаллй, бештар ба фоидаи муҳоҷирони рус ҳал намудани ҷанҷоли об, душвориҳои зиндагй, махсусан, зиёд будани андозҳо ва бераҳмиҳо ҳангоми рӯёнидани онхо ғазаби мардумро нисбат ба сиёсати ҳукумати подшоҳӣ зиёд карда буд. Чунин вазъият сабабгори шӯришҳои зиёди зиддимустамликавй гардидааст. Ҳамин гуна ҳолат минбаъд ҳам идома дошт ва барои шӯриши навбатӣ ҳам сабабҳои асосӣ гардид. Факат бо огози ҷанги якуми ҷахонӣ худсарию тороҷгарии амалдорони ҳукумати подшоҳй нисбат ба пештара боз ҳам зиёдтар буд.Шӯриш, ки дар шаҳри Хуҷанд оғоз гардид, ба зудӣ тамоми ҳудуди кишвари Туркистон ва Қазоқистонро фаро гирифт Ҳукумати подшоҳии Русия ба садоқати мардуми Осиёи Марказӣ нисбати худ боварӣ надошт. Аз ин рӯ, дар солҳои ҷанг ҳам аз ҳисоби мардуми тахҷоии ин кишвар ба хизмати ҳарбии Русия сафарбар карда нашуд. Вале, соли 1916 ҳукумати подшоҳӣ вазъияти ногувори фронтҳоро ба инобат гирифта, ба корҳои ақибгоҳ сафарбар намудани мардуми таҳҷоии кишвари Туркистон ва Қазоқистонро зарур шуморид. 25 июни соли 1916 оид ба ин масъала фармони подшоҳ эълон карда шуд. Мувофиқи он бояд аз ҳисоби мардони аз 19 то 43 солаи кишвари Туркистон 250 ҳазор нафар ва Қазоқистон – 80 ҳазор нафар ба корҳои заминкании хатти фронт ҷалб карда мешуданд.Дар асоси фармони номбурда 2-юм ва 3-юми июли ҳамон сол мардони Хуҷандро ба рӯйхат гирифтанд. Аксари онҳое, ки ба рӯйхат дохил шуда буданд, қувваи асосии кориро ташкил медоданд.
САВОЛНОМАИ 26
1)Мудофиаи Утрор.Самарканд ва Бухоро.
Чунон ки ишора шуд, Чннгизхон аз вазьи давлати Муҳаммади Хоразмшоҳ пурра вокиф буд. Муҳаммади Хоразмшоҳ бо хар баҳона чанг металабид ва барои ба мақсад расидан баҳона мечуст.Соли 1218 сарбозони Хоразм бо амри султон дар қалъаи Утрор, ки дар канори дарёи Сир ҷой г ирифта буд ва ҳамсарҳади мугулҳо хисоб меёфт, корвони мугулҳоро ҷосус пиндошта. Дастгир иамудаид. Корвон аз 450 точир, аъену »шроф ва одамони бовари- ноки Чингиз иборат буд, ки онҳо дар ихтиёрн худ 500 шутур тиллову нуқра,маснуоти абрешимии чинӣ ва пӯстхои қиматбаҳо доштанд. Сарбозони Хоразм ҳамаи одамонро ба қатл расонданд ва молҳоро фурӯхта, пулашро ба хазинаи султон фиристоданд. Чингиз аз ин воқеа огоҳ шуда, аз Муҳаммади Хоразмшох дархост намуд, ки ҳокими Утрорро ба ӯ суиорад ва пули сарватҳои горагкардаашро пас гардонад. Султон Мухаммад на танхо аз иҷрои ин талабхо дасг каши.ц, балки ҳайати сафирони барои ҳалли ин кор омадаро ба қагл расонд.Ин рафтори бадкирдоронаи ӯ қаҳру газаби Чингизро дучанд кард ва боиси ҳучуми муғулхо гардид. Чингиз ба чанги зидди султон Мухаммад тайёрии пухта дидабуд. Аскари Чиигизхои аз чанговарони ботартнбу чангдида ва сер Моҳи сснтябри соли 1219 Чингизхои ба ҳудуди давлаги султон Муҳаммад наздик шуда. сипохашро ба се қисм ҷудо кард. У ба гасби Утрор аҳамияти калон дода, ду писараш Уқтой ва Чагатойро бо лашкари ссршумор ба ои ҷо фиристод. Қисми дигари сарбозон бо роҳбарии Ҷуҷӣ барои ба дасг даровардани шаҳрҳон сохили дарёи Сир ба роҳ дароманд. Қисми сеюми сипоҳбо сарварии худи Чингизхои ва писараш Тулуй рохн Бухороро пеш гирифт. Лашкари мугул тахминан ба 200 ҳазор кас мерасид. Мугулҳо кӯшиши зиёд ба харчдоданд. ки шахри Утрорро бо як ҳучуми сахт тасарруф кунанд, вале тирашон хок хӯрд. Сокинони шаҳр – хурду калон ба химояи шаҳри азизашон бархостанд. Ҷанги шадиде ба вукӯь иайваст ва муҳофизони қалъаи шаҳри Утрор кариб 6 мох мубориза бурданд.Султон Муҳаммад метавонист ба ии чо лашкари зиёд фиристад, вале ин корро накард. Хокими шахр Ғоирхон мудофиаи шахрро хелс яуруст ташкил карда буд. Дар вакги задухӯрд яке аз сарлашкарони фиристодан Султон Муҳаммад, ки шахси боэътимоди ӯ буд, ба тарафи душман гузашт ва танҳо баъди ин хиёнат мугулҳо тавонистанд дохили шаҳр ва қалъаи ои шаваид. Вақте ки силохи мудофиачиённ шаҳр тамом шуд, онҳо хиштҳои қасрро канда ба сару рӯи мугулҳо ҳаво додан гирифтанд.шумор иборат буд.
2)Чунбишхои халки дар асрхои 17 ва ниммаи авали асри 18.
Дар асри XVII ва пимаи авва.ш асри XVIII норозигии I халқӣ оммаи халк нихоят чиёд шуд. Сабабхои асосии он зулму 1 ситами гокатшикан ва исгисмори берахмопа, ҷанг\ои дохилй ва хамлаи I давлатхои хамсоя ва факру гуруснаги буд. Д а р замони Абдуллзизхон (1645-1680) шӯрише дар дехаи Дахбеди Самарканд рӯй дод. Хон шахсан ба мукобили шӯришчиёи лашкар кашида онро фурӯ нпшонд ва Да.х.бедро оташ зад. Баъзан а<си хол хам мушохида мсшуд. Яъпс оммаи халки як вилоят л ар атрофн як е а з тавонотарин ва обрумандтарии сарварони худ муттахнд гаигга. бар зидди хукумати марказй мубориза мебурд.. Яке аз чунин шахсон хокимн ояндаи Ӯротеппа ва Хуҷанд Фозилби юз бул. Д ар о х и р и асрн XVII па асри XVIII ӯ гавонист. Ки ба халқ такя намуда. хонхои Бухороро ба гашвнш анлозад ва мустақилии мулкашро таъмин намояд. Якс аз вшюятхои саркаш Хисор буд.
3)Ба вучуд омадани харакати чадидия.
Ҳаракати ҷадидия дар Осиёи Марказӣ, охирҳои асри XIX ва ибтидои асри XX дар баини зиеиени бедор гаштаи маҳалли дар аввал ҳамчун ҷараени маданию маърифати, баъд ҳамчун ҷараёни иҷтимоию сиёсии ислоҳоткорона ба вуҷуд омадааст. Тарафдорони ин ҳаракат ақибмондагии иқтисодию сиёсии мулки худро ба хубй дарк намуда, коста будани маънавии мардумро эҳсос карданд ва чун пешгузаштагонашон- маорифпарварон дар андешаи он буданд, ки 1) бо роҳи паҳн намудани адабиёти нав ва ба роҳ мондани нашри рӯзномаю маҷаллаҳо аҳволи мардумро беҳтар намоянд; 2) ба ислоҳи тарзи идоракунии кишвари худ ноил гардида, барои инкишоф ёфтани он чун халқҳо ва давлатҳои тараққикардаи чаҳонӣ шароит муҳайё кунанд; 3) ба бархам додани ҳар гуна разолатҳои давр – бетартибию горатгариҳо ҳангоми ситонидани андозҳо, худсарии амалдорон ва гайраҳо мушарраф шаванд; 4) бо роҳи ислоҳот дини исломро ба талаботи замони нав – инкишофи муносибатҳои капиталистй мутобик гардонанд. Ҷадидони Бухоро худро «чадид» наномидаанд. Ин номро ба онҳо чун калимаи таҳқиркунанда, муқобилони ислоҳ от гузоштанд.
САВОЛНОМАИ 27
1)Темурмалик сарвари мудофиа.
Дар аввал Чингизхон барои забти Хуҷанд қариб 5 ҳазор сарбоз фиристола буд, вале онхо аз гарафи мудофиачиён торумор гардиданл. Бинобар ин ӯ баъди гасби Самарканд барои ба даст даровардани Хучанд 20 ҳазор сарбоз ва 50 ҳазор мардуми маҳаллии асиргирифтаро фиристод. Чингизиён дар сари рохи Хучанд мардуми шаҳри Банокатро катлиом карданд. шаҳрро горат намуда, ба харобзор табдил доданд ва баъд оташ заданд. сари калоиии Чингизхои – Чага юй, кн дар ҷохилӣ ва вахшоният ном бароварда буд, рохбарй мекард. Хуҷандиён бо сарварии фарзанди далеру шуҷои худ – Темурмалик дар соҳили рости дарси Сир ба душман рӯ ба рӯ шуданд ва нагузоштанд. ки вай аз дарё гузашта, қалъаи кадима ва шахрро забт кунад. Аммо хучуми дуюми мугулхо барор гирифг. Савдогарои – ҷосусони Чингизхон чамрохи гурӯҳи хиёнаткори ашрюфи махаллӣ забон як карда, шабона дарво -заи шаҳрро ба рӯи душман кушоданд. Барои ба даст даровардани қалъа ва маркази шахр ҷангҳои шадиди кӯчагб огоз ёфтанд ва истилогарон бо кувваи чандкарата зиёд дастболо шудақд. Мудофиачиёни шахр ба чазирае. ки дар дарёи Слр вокеъ гардида буд (зохиран як километр поинтар аз шахр), рафта истеҳком гирифтанд ва аз он чо муборизаи хулро бар зидди истилогарон давом доданд. Ин ҷазира барои мудофиа хеле муносиб буд. Вай дар ҷос вокеъ гардида буд. ки тирхои душман аз сохил рафга намерасиданд. Вакте ки мугулхо ба мукобили ин сангар мудофиачиёни Хуҷанд чорае наёфтанд. ба ии фнкр омаданд, ки бар рӯи оби дарёи Сир садде сохга. ба ин васила худро ба ҷазира расонанд. Онхо барои ин максади худ асирони харбиро водор намуданд, ки аз кӯх санг кашонда садд бисозанд. Аскарони Темурмалик барои бетаъсир кардани тири душман рӯи киштихои худро бо намад пӯшонда, бо гил андова намуданд. Оихо шабона ва субхдам-бо чунин киштиҳо ба сохил наздик шуда. ба лашкари истилогарон хамла меоварданд ва садди онхоро вайрон карда, пас мегаштанд. Қахрамонии мудофиачиёни Хуҷанд яке аз дурахшонтарин саҳифахои таърихи халки тоҷик мебошад.
2)Ба сари хокимият омадани Нодиршох ва хучуми он.
Дар солхом ҳукмроним мамояндаи сулолаи Ҷониён -Абулфазлхон (1711-1747) дар Осиёи Мнсна давлати ягона вучуд напошт. Дар Самарканд мулки мустакнле ба вуҷуд омяда буд. кн бо Бухоро ракобат мекард. Ҳокими Самарқанд аз бодняни- шином кӯмак хост ва онҳо дар давомм ҳафт сол (1723-1730) водни Зарафшом (Миёнкол)- ро ба харобаэор табдил доданд. Бо суми аспони худ манзараву кишгзор ва бою ту токзорҳои дехқононро поймол намуданд. Заммихои кишт ва чарогоҳҳои мамлакат дар зсрм суми чорпоёни сершуморн бодиянишпнон ба бнёбон мубаддал шуданд. Қаҳтӣ, гуруснагӣ ва қашшокн сар шуда. чанд сол хукмфармоӣ мекард. Сокимонм Самарқамду Бухоро ба харсӯ пароканда гардмдаид. Им ваэъияти хараҷумарачн сиёсй ва харобии нктисодП имконияти галабаи Нодиршоҳроосон месохт. Нодиршох ки буд? Вазифаи аввалмндараҷам Нодиршоҳ баланд бардоштани иқтисодистн Эрон ва пуриқтндор гардонндани лам!кар буд. Забт намудани мулкҳои хамсоя ва ба талаву тороч дасг задан пешаи шох шуд. Нодиршоҳ пнсара Ризокулихоиро хамрохи сарлашкараш Тахмосхони Ҷалоир барои ншғоли Балх равом карда, худаш ба ҷамуби Афгонисгон ва Хнндустон равон гашт.Соли 1747 Нодиршох кушта шуда. давлати бузурти ташкилкардаи ӯрӯ ба завол ниҳоданд.
3)Фаъолияти чадидон дараморати Бухоро.
ДаР шароити аморати Бухоро вазъи фаъолияти ҷадидон як навъ дигар буд. Ҳукумати амирӣ аз рӯзҳои аввали ба майдон омадани ҳаракати ҷадиди тарафдорони онро таъқиб намуда, фаъолияти мактабҳои усули навро манъ кард. Чунин муносибат суръати аз ҷиҳати ташкилӣ танзим ёфтани ҳаракати ҷадидияи Бухороро тезонид. Махсусан, соли 1909 аз тарафи ҳукумати амирӣ баста шудани мактаби усули нави Мирзо Абдулвоҳиди Мунзим (1877-1934) ва С.Айнй (1878-1954) тарафдорони ҳаракати навро дар ғазаб кард ва онҳоро баръакс бо ҳам наздиктар намуд. Тарафдорони мактаби усули нав минбаъд бо ҳам тез-тез вохӯрда, оид ба такдири Бухоро, мардуми он, корҳои мактабу мадрасаҳо сӯҳбатҳо меоростанд. Дар натиҷа солҳои 1909-1910 дар Бухоро ҳаракати ҷадидй ҳамчун ҳаракати ислоҳотхоҳонаи ҷамъиятию сиёсӣ пуркувват шуд ва аз ҷи Минбаъд ба ҳаракати ҷадидияи кишвари Туркистон ва Бухоро дар қатори зиёиён, инчунин намояндагони тоҷирони маҳаллй низ дохил гардиданд ҳати ташкилӣ ташаккул ёфт.
САВОЛНОМАИ 28
1)Идоракунии Осиёи Маркази дар давраи мугулхо.
2)Мубориза барои ишголи Уротеппа ва забти Хисор.
Ҳокими шучоъ ва гавонои Ӯротеппа ФознлбП юз ишго.ш Ӯротеппа писарн СодикбП хонҳои Бухорорс ба ташвиш гузошт. Ба сифати сарвари кабилаи юз ӯ ба мукобили Нодиршо низ омода буд. Баъд аз ду соли катли Нодиршоҳ Фозилбй ҳокими Ӯротсша шуда, бар эиддн Хӯканду Бухоро истодагарй намуд. Хони Бухоро Мухаммадрахнмхон дар муборнза ба мукобилн ҳохими Ӯротепна заифин худро хис намуда. бо хони Хӯканд Ирдонабин (1751-1770), сарваронн кабилаи кппчок ва ҳокими ҚаршП иггнфок баст. Солн 1754 ӯ ба мукобнли ӯротепиа лашкар кашид. Д ар чунин холат Фозн.тбП таихо бо лашкари Ӯротсппа 5а м у к о бю н нттнфокчнен исгодагарП карда наметавонист. Бинобар Ӯ ба хеш ва ҳамкабилаи худ. ҳскимп Ҳисор Муҳаммад амирби юз мурочиат намуд 1. имдод талабнд. Ҳаип ҳазор лашкари ҳисориён ба воснтаи дараи Қаротог. ба сардии хаво ва барфпуш будаии агбап мушкипгузар нигох накарда. ба ерин Ӯротеппаи мухоснрашуда расида омаданд. Барон иттифокчисн. яънс хони Бухоро. хонн Хӯчапд ва дигарон дар фйс.тн помусоид зсри деворҳоп калъа хозир шудаии Мухаммадамипи юз бо.ташкараш. гайричашмдоштбуд. Хонҳон Бухорову Хӯкаилпанбурданд. Ки пандоиши ногахопн Мухаммаламин окнбати хуб надорад. Задухӯрди рӯзи аввал 15 маи соли 1754 сурат гирифг. Мухаммадамини Ҳисорӣ баробари марди ҷасур ва силохП будан. бо хунхорӣ ном бароварда буд. Касоня зиёл аз ӯ тарснда ва норизо гашта, аз вилоят фирор намуданд. Ҳагго баъзй нохияҳо аз гасарруфи бекн мазкур баромада ба тобеияти Бухоро гузаштанд. Бар абас рафтани нақшаи хони Бухоро ннсбати Ӯротеппа ва иштироки хокимп Ҳнсор дар он корзор. норозигии марлуми внлояги м а зку р а з Мухаммадамннбй. хонн Бухороро водор иамуд. кн накшан чандннсолаи чулро амалӣ гардонад. Муҳаммадраҳнмхон б а сӯн Хисор ду маротнба лашкар кашнда. солхои 1757-1758. баъдн ҷангп шаднд мулкн мазкурро злбт карл. Ҳокими он Муҳаммадамиии юз асир афтод. вале наздн хони Бухоро сар ФУРУД наовард. Муҳаммадраҳим ӯро б а катл ҳукм кард. Асирро ба сарн бозори Ҳнсор бурда. ба дор овсхтанд.
3)Ба ихтиёри шурохо гузаштани хокимият дар Хучанд.
Дар арафаи Инқилоби Октябр Уезди Хучанд ҳанӯз хам ба ҳайати вилояти Самарқанд дохил мешуд.Бинобар ин ҳалли такдири ҳокимият дар ин маркази уездй аз такдири ҳокимияти вилоятӣ, яъне Самарқанд вобастагӣ дошт. Шӯроҳои Хуҷанд ва Самарқанд нисбатан сернуфуз ва асосан дар ихтиёри эсерҳо ва меншевикон буданд. Болше- викон,асосан дар байни коргарон ва хизматчиёни роҳи оҳани Самарқанд нуфузи зиёд доштанд 31 октябр коргарон ва хизматчиёни ин истгоҳ дар ҷамъомади умумии худ иборат аз 10 нафар кумитаи инқилобиро ташкил намуданд. Вале ин кумита дастгирии шӯроҳо ва дигар ҳизбҳои Самарқандро надид. Зеро, меншевикҳо ва эсерҳои ин шаҳр, ки шӯроҳои шаҳрй ва вилоятиро дар ихтиёри худ доштанд, аз гирифтани ҳокимият худдорӣ карданд. Аммо эсеру меншевикҳои Хуҷанд, бар хилофи мавқеи эсеру меншевикҳои Самарқанд ҳокимиятро ба дасти худ гирифта 11 ноябри соли 1917 дар Хуҷанд маҷлиси васеи шӯроҳои намояндагии коргарон ва аскарон бо якҷоягии намоян -дагони «Иттифоқи меҳнаткашон», думаи шаҳрӣ ва кумитаҳои иҷроияи волостҳои Қистакӯз ва Унҷй барпо гардид. Ин ҷамъомад дар шаҳр ва уезди Хуҷанд ба ихтиёри шӯроҳо гузаштани ҳокимиятро эълон карда, ба тарафдории дар кишвари Туркистон барпо намудани ҳокимияти шӯроҳо овоз доданд.
САВОЛНОМАИ 29
1)Таърихи хонии Куканд.
Фаргона дар охирҳои асри XV111 ниммустакил шудабуд. Дар асри XVIII ин мулк аз ҷиҳати мавкеи чугрофии худ назар ба Бухоро, Хева ва Тошканд вазъияти афзалиятноке дошт .Зеро бнсёр ҳодисотн харобиовар, аз ҷумла футуҳоти Нодиршоҳ,то он чо асар накарда буд. Аз ин рӯ. аҳолии Фаргона хеле афзула. Иқтидодори иктисодии он зиёд мешуд. Хамин буд. ки барон та ьсиси давлати мустакил замина ва имкониягхои мусоид муҳайё гардид. Яке аз аввалин хонҳои Хӯканд Шохруххон {1709-1721) ном дошт.Ҳокими Ӯротепиа ва Хучанл Оқбӯтабй лухтари ӯро ба акди ннкоҳи худ дароварда. ба хонни Хӯканд домол шуд. Дар навбати худ ӯ духтарашро хони Хӯканд Раҳнмхон (1721-1735) мсднҳал. Валс бо вучуда хешу табор ҳокими Ӯротеипа ва Хуҷанд намехост, ки ‘‘калъан Рахимхон”. яъне шахр Хӯқаид. мустахкам гашта. бо ӯ хамсарҳад гардад. Бннобарин Окбӯтабек домо -дашро ба мехмони пазируфта, мехост ӯро ба қатл расонад. Раҳимхон аз ин накша огоҳ гашта. мулки падарарӯс -ашро тарк намуд Хамин тарик , дар ниммаи дуввуми асри XVIII дар сарзамини Осиёи Миёна якчанд давлатҳои мустакили феодалӣ арзи вуҷуд доштанд аморати Бухоро, хонигарнҳои Хӯканд ва Хева. мулк Уротспна ва Ҳпсор. Байни хар кадоми онхо ракобати доимн вуҷуд дошт. ки дар асри XIX ба чангҳои хунин ва парокандагии баъзеи онхо оварда расонид.
2)Сабабхои таназзули давлати Гуриён.
Дар замони тобеъи Ғазнавиён будан Ғуриҳо шахри Бомиён ва як қисми Тахористонро худуди ҳозираи чануби Тоҷикистон, вилоятн Сурхондарёи Узбекистон ва Шимоли Афғонистон) ба даст дароварда буданд. Дар охири асри XII давлати Хоразмшохиён хеле пурзӯр мешавад. Онҳо ба заминхои сулолаи Шансабониён тез-тез ҳамла меоваранд. Ғуриён ба муқобили давлати Хоразмшоҳиён диловарона меҷангиданд, вале ба ин нигох накарда, анчабиён соли 1204 Хуросонро ба даст дароварданд. Султон Шаҳобуддин ба Урганҷ пойтахти Хоразмшоҳиён ҳуҷум карда, онро ба мухосира мегирад. Дар ин асно Муҳаммади Хоразмшоҳ бо Қарахитоихо забон як карда. ба муқобили давлати Ғуриён бархостанд. Дар натича чанги хунин ба амал омад ва аз сабаби нобаробар будани қувваҳо лашкари Ғуриён шикаст хӯрд. Шахобуддин бо маҳорати кордонй тавонист дар байни иттифоқчиён низоъ андохта, Муҳаммади Хоразмшоҳро ба тарафи худ гардонад ва бо ӯ сулх бандад. Дар ибтидои соли 1206 Шаҳобуддин барои бар зидди^ Қарахитоиҳои Мовароуннаҳр лашкар кашидан омада буд, вале ногаҳон аз дасти котиле кушта шуд. Ин зарбаи вазнине буд бар Ғуриён. Баъди ин давлати Ғуриён рӯ ба таназзул ниход.
3)Тачовузи Колесо ва окибатхои он.
Аз тарафи аскарони сурх торумор намудани «Мухторияти Қуқанд» (22 феврали соли 1918) ҳалли масъалаи Бухороро тезонид. 28 феврали соли 1918 Ф.И.Колесов дар истгоҳи роҳи оҳани Бухорои Нав ҳозир шуд. Бо ӯ беш аз 50 нафар муҳофизон (чун муҳофизони раиси ҳукумат) омада буданду халос. Дар ихтиёри вай дигар ягон хел қувва набуд. Ҷавонбухороиён низ дар атрофи худ фаъолони зиёд надоштанд. Онҳо метавонистанд дружинаеро иборат аз 200-300 нафар (асосан аъзоёни ҳизб) ташкил диҳанд. Вале онҳо ба ин аҳамият надода, аз омадани Ф.И. Колесов рӯҳбаланд гардиданд ва барои роҳбарии шӯриш, бо сарварии Ф.Хочаев кумитаи инқилобиро ташкил доданд.Ҷавонбухороиён низ дар атрофи худ фаъолони зиёд надоштанд. Онҳо метавонистанд дружинаеро иборат аз 200- 300 нафар (асосан аъзоёни ҳизб) ташкил диҳанд. Вале онҳо ба ин аҳамият надода, аз омадани Ф.И. Колесов рӯҳбаланд гардиданд ва барои роҳбарии шӯриш, бо сарварии Ф.Хочаев кумитаи инқилобиро ташкил доданд. Рӯзи 28 феврал бо имзои Ф.И.Колесов – чун раиси ҳукумати Туркистон ва Ф. Хоҷаев – чун раиси кумиҷроияи ҳизби ҷавонбухороиён, ба номи амир Олимхон мактуб, аниқтараш тахдиднома (ултиматум) фиристода шуд. Дар он аз амир талаб карда мешуд, ки ӯ дар муддати 24 соат бояд ҳукуматашро пароканда намуда, идораи мамлакатро ба ихтиёри кумитаи иҷроияи ҳизби ҷавонбухороиён супорад. 25 марти соли 1918 дар Қизилтеппа байни аморати Бухоро ва Туркистони Шӯравӣ сулҳ имзо гардид. Мувофиқи он тарафайн ӯхдадор шуданд, ки шартномаи соли 1873-и байни Бухоро ва Русияро риоя кунанд, асиронро иваз намоянд. Ҳукумати амирй барои шинохтани Давлати Шӯравй ва эътирофи чунин ҳокимият дар маҳаллаҳои руснишини аморат ваъда дод. Инчунин ҳукумати амирӣ розӣ шуд, ки роҳи оҳани вайронкардаашро таъмир намояд, аскарони худро аз 12 ҳазорнафар зиёд накунад, ба ихтиёри ҳукумати Туркистон 100 вагон галла фиристад ва гайраҳо. Ҳамин тавр, ҷанги байни Давлати Шӯравӣ ва аморати Бухоро ба охир расид.
САВОЛНОМАИ 30
1)Сарбадорон дар Хуросон.
Ин давлати точикон дар шахри Сабзавори Хуросони солҳои 1337 – 1383 арзи вуҷуд кардааст. Қувваи асосии ин ҳаракат деҳқонон. ҳунармандон ва заминдорони хурд буданд.Ин харакат ба муқобили истило -гарони бодиянишини мугулу турк ва давлатмандони махаллй равона шуда буд. Шиори шӯришчиён чунин буд: «Назар ба он ки аз тарс ҳалок шавем. бехтар аст сари худ ба дор бинем». Таъсискунанда ва сарвари маънавии Сарбадорони Хуросон Шайх Халифа буд. Вай аз Мозандарон ба шахри Сабзавор омада. тарафдорони зиёди худро пайдо мекунад. Ӯ соли 1335 кушта мсшавад. Баъди Халифа яке аз муридонаш – Шайх Ҳасани Ҷурй сарвари Сарбадорон шуда , муридони зиёде ҷамъ меку -над. Ҳар як Сарбадор мебоист узвияти худро махфй нигох дорад ва доим мусаллаҳ бошад ва бо амри аввалини Шайх дар хизмат тайёр бошад.
2)Бекхои Хисор ва Кулоб.
Амир Ҳайдар ( 1800- 1826) ба тахти Бухоро нишастан хамоно ба карор омад , ки ҳокимони вилоятҳо мебояд иваз карда шаванд. Бо ин максад ӯ баьзеро ба осонӣ иваз намуд, барои иваз намудани баьзеи дигар лашкар кашид. Беки Ҳисор Алабердии Гоз нисбат ба аморати Бухоро сиёсати мустақилона мегузаронид. Ин вазьият барои амир Хайдар баҳона шуд ва ӯ ба Ҳисор юриш намуд. Амир галаба ба даст овард ва Алабердии Тоз ба катл расид. Дар Ҳисор нуфуси қабилаи юз зиёд буд. Инро ба инобат гирифта, бо мақсади такягох пайдо кардан амир Ҳайдар Саидбий юзро дар ин чо хоким гузошт. Барои тобеъияти Ҳисорро ба Бухоро мустахкам кардан, амир Ҳайдар духтари Саидбийро ба иикоҳи худ даровард ва ҳокими мазкур ба рутбаи атолиқи сазовор гашт. Ӯ муддати тӯлонй дар ин мулк хукм ронд.Саидбий бо даьвати амир Ҳайдар соли 1825 дар пахш кардани шӯриши хитой- қипчоқхо дар Миёнкол бо лащкараш иштирок кард. Ба чои Саидбий атолик писараш Сӯфибий девонбегӣ юз беки Ҳисор шуд. Ӯ ба амир Насрулло таго мешуд. Бинобар он хоким ба хукукхои калон соҳиб мешавад. 500 нафар лашкари Ҳисор якҷоя бо лашкари амир Насрулло. соли 1842 дар ншголи Хӯканд ишгирок кард Ҳукмронии Саидбий ва писари ӯ Сӯфибий юз дар Ҳисор такрибан ним аср давом кард. Баьди Суфнбий девонбеги писари дигари Саидбий атолики юз Абдулкаримбий парвоначй ҳокими Ҳисор шуд. Ҳокимият дар ин мулк меросӣ гашта, аз як насл ба насли лигар мегузашт. Абдулкаримбий ба обрӯю зътибори калон молик гашт. Дар замони хукмронии Аблулкаримбий парвоначи муноснбати мулки Ҳисор бо хокимони Кӯлоб. Балчувон ва Дарвоз тезутунд шуданд. Беки Балчувону Кӯлоб Каттабек ба сӯи Ҳисор лашкар кашида маглуб мешавад ва асир меафтад. Аз тарафи ромитиҳо Капабек катл шуд. Писари ӯ Мизробшох (1849-1859) барои касос гирифтан бо шохи Дарвоз Исмоилхон иттифоқ баста ба сӯи Ҳисор лашкар кашид. Файзободро иттифокчнён ншгол намуда. ба сӯи Душанбе харакат карданд. Баъд аз ишголи ин шахр, бо фармони Мизробшох ва Исмоилхон Душанберо оташ заданд.
3)Ба Бухорои Шарки фирор кардани амир Олимхон.
Аз куввахои амирии Бухорои Маркази танҳо беки, Чорҷӯйро бо қисме аз дастаҳояш асир гирифтанд Бек-ҳокимони боқимондаи ин сарзамин бо сарбозони содиқи худ ба ҳар сӯ, аксар ба сӯи Бухорои Шарқӣ фирор карданд. Худи амир Олимхон ҳам аз Бухорои Кӯҳна роҳи сӯи Ғиждувонро пеш гирифта, рӯзи 2 сентябри соли 1920 ба сӯи Бухорои Шарқӣ фирор кард ва ниҳоят дар деҳаи Душанбе қарор гирифт. Яке аз сабабҳои маҳз дар деҳаи Душанбе қарор гириф- тани амир Олимхон он аст, ки шаҳраки Ҳисор, агарчанде ҳамчун маркази бекнишин, нисбатан бузургтар ва ободтар буд, вале он солҳо вай барои зиндагии тобистона қулай набуд. Зеро, атрофи ин шаҳракро ботлоқзорҳо ва қамишзорҳо иҳота карда буданд, ки сабаби дар фасли тобистон хеле зиёд гардидани хомӯшаку ҳар гуна ҳашаротҳо мешуданд.
Комментарии (0)