Ҷомеа ва маданият

1. Мафҳуми “маданият” ва шарҳи сотсиологии он  24
2. Қисматҳои маданият  25
3. Ягонагӣ ва фарқияти маданиятҳо: 26

•    Маданиятҳои универсалӣ  26
•   Этносентризм ва релятивизм   27
•    Субкултура ва контркултура  28

4. Маданияти халқӣ, оммавӣ ва эгалитарӣ  28
5. Диффузияи маданият  29

Мафҳумҳои калидӣ:
“Фарҳанг”, “тамаддун”, “маданияти оммавӣ”, “этносентризм”, “релятивизм”, “субъкултура”, “контркултура”, “маданияти универсалӣ”, “диффузияи маданият” ва ғайраҳо

1. Мафҳуми “маданият” ва шарҳи сотсиологии он

Маҷмӯи дастовардҳои моддӣ ва маънавиеро, ки инсон дар тӯли ташаккули худ ба даст овардааст ва барои пешрафти ҷомеа истифода мешавад ва аз насл ба насл мегузарад, маданият номидаанд. Ҳайвонот, ки аз рӯйи истинкт зиндагӣ мекунанд, дар ҳама ҷо як хел рафтор доранд, аммо рафтори одамонро маданият муайян менамояд. Маданият ин ҳама чизест, ки инсон дар натиҷаи фаъолияти моддӣ ва маънавӣ аз “табиати аввал” (офаридаи Худо) истифода бурда “табиати дуввум” – ро месозад. Маданият ин ҷаҳони ба таври сунъӣ созмондодаи одамон аст, ки чунин ҷаҳон дар табиат вуҷуд надорад ва артефакт (зуҳуроти сунъӣ) мебошад. Барои сотсиология ҷиҳати муҳими маданият он аст, ки одамон дар рафти офаридани маданият чӣ гуна бо ҳам муносибат мекунанд. 
Асоси ҳар як маданиятро арзишҳо ва меъёрҳои иҷтимоие ташкил медиҳанд, ки рафтору фаъолияти одамонро ба танзим медароранд. Бисёре аз рафтору одатҳои инсонҳо ба меъёрҳо ва арзишҳои фарҳангиашон шакл гирифтаанд. Масалан, Дар Гренландия аҳолӣ дар назди одамони бегона шӯхи намекунанд ва намеханданд, аммо ин маънои онро надорад, ки онҳо бадқавоқ ва дағаланд. Маданияти онҳо чунин талаб мекунад ва ба одат табдил ёфтааст. Марказҳои хизматрасонӣ барои он ки кормандонаш бо муштариёнаш бо чеҳраи хандон муошират кунанд, онҳоро дар хориҷи мамлакат мехононанд. Америкоиҳо ва япониҳо меҳнат ва муваффақиятро қадр мекунанд, аммо барои амрикоиҳо индивидуализм хос аст, япониҳо бошад ба коллектив майл доранд. Ё меҳмондӯстии тоҷикона. Арзишҳои фарҳанги аз як насл ба нали дигар тавассути сотсиализатсия мегузарад. 
Тамоми комёбиҳою дастовардҳои инсониро, ки дар тӯли ташаккули ҷомеавӣ ба даст овардаанд, ба ду қисмат ҷудо намудаанд: маданияти моддӣ ва маънавӣ. Маданияти моддӣ, қабл аз ҳама воситаҳои истеҳсолот, предметҳои меҳнати ҷисмонӣ, иншоотҳо, биноҳо, олоти меҳнат, асарҳои санъат, предметҳои рӯзгор ва ғайраҳо, ки предметҳои он бештар мушкилотҳои зиндагии инсонро осон мегардонад, кулли ҷомеа барои ба даст овардани предметҳои он саҳм мегузоранд. Маданияти маънавӣ, дар истеҳсолоту маишат истифода шудани комёбиҳо, савияи маълумот, вазъи маориф, кашфиётҳо, адои хизмати тиббӣ, санъат, меъёру одобу ахлоқи аъзоёни ҷамъият, дараҷаи инкишофи талаботу манфиати одамон ба моли маданияти маънавӣ, дониш, эътиқод, ақида, арзишҳо, идеология, ахлоқ, забон, қонунҳо, анъана, урфу одатҳо дохил мешаванд. Ҳатто ҳар як маданият муносибатҳои ғайрилафзонӣ низ дорад.
Аз рӯйи ақидаи олимон кайҳон 15 миллиард сол пеш ва сайёраи мо 4,5 млрд сол пеш пайдо шудааст. Ҳаёт дар Замин 3,5 млрд сол пеш ва 3 млн сол пеш гузаштагони мо дар Африкаи Марказӣ ба ҳаёти замини ва шикор оғоз мекунанд. Тахминан 250 ҳазор сол пеш ҳомосапенс ё инсони боақл пайдо шуда, 40 ҳазор сол пеш одамони мисли имрӯза ташаккул меёбанд. Тахминан 12 ҳазор сол пеш тақсимоти меҳнат шурӯъ гардида, дар ҳудуди Миср ва Эроқи имрӯза тамаддуни аввалин пайдо мегардад. Ҳоло дар саёраи мо зиёда аз 5 ҳазор забон ва 200 давлати ҷаҳон (20 давлат аз собиқ СССР ва Югославия пайдо шуд) ба қайд гирифта шудааст. 

1. Қисматҳои маданият

Муҳимтарин қисматҳои маданият символҳо ё аломатҳо (масалан, забон) арзишҳо ва бовариҳо, меъёрҳо ва ашёҳои моддӣ (аз ҷумла технология) ба ҳисоб мераванд. Такягоҳи асосии маданият маънавиёт (арзишҳо, забон, хату алифбо, асотир, мазҳаб, анъанаҳо, оину русум ва санъат) мебошад. Сабабаш ин аст, ки онҳо дар муқоиса бо офаридаҳои моддӣ устувор ва дарозумртар буда, ба ҳар яке аз ин падидаҳои маънавӣ - маданӣ муҳри хираду заковати ҳар кадом халқ нақш бастааст, ки онро аз маданияти мардуми дигар xудо мекунад. Забон рӯҳи маданият аст. Забон ин маҷмӯи рамзу аломатҳост, ки тавассути он раванди муошират ва мубодилаи афкор ба роҳ монда мешавад. 
Урфу одат ин тарзи қолабии рафтори одамон, ки аз насл ба насл гузашта дар ҷамоаҳои муайян ва гурӯҳҳо истифода гардида, ба одати аъзоёни он мубаддал мегардад. Дар ҳамаи ҷамъиятҳо ҳазорҳо тарзи рафтор қабул гардидаанд. Бо роҳи санҷидан ва хато кардан як ё якчанд нави рафторро қабул менамоянд (масалан, тарзи хӯрок хӯрдан, салом намудан ва ғайраҳо). Агар ин амалҳо дар ҳаёти ҳаррӯза такрор шаванд, пас онҳо урф мегарданд. Агар урфу одат аз як насл ба наслҳои дигар гузарад, ба анъана мубадал мегардад. Анъана дар забонҳои аврупоӣ бо мафҳуми традитсияи калимаи лот. tқaditio гирифта шудааст. Яке аз шаклҳои рамзии манъ намудани баъзе амалҳо ва ба тартиб даровардани рафтор ин ритуал (калимаи лот. қitғalis - маросим) мебошад. Ин маҷмӯи урфу одатҳои рамзии барқарор гардидаест, ки навъҳои муқарраргардидаи равобити афродро ба танзим дароварда, аз он ҷумла тарзи сухан рондан, ки ба тариқи рамзӣ навъи алоқаи фардҳо, гурӯҳҳои иҷтимоӣ, дар умум арзишҳо, ниҳодҳо, рӯйдодҳои таърихӣ, одамон ва ашёҳои табиат ва ғайраро дар бар мегирад (масалан, русуми ҷаноза дар он баланд ҳарф задан, хандидан мумкин нест). Умуман, маданият дар ҳаёти ҷомеа ин пеш аз ҳама чун васоити ҳифзкунандаи таҷрибаи инсоният ва аз як насл ба насли дигар интиқолдиҳандаи онҳо хизмат мекунад. 

1. Ягонагӣ ва фарқияти маданиятҳо:
2. Маданиятҳои универсалӣ

Маданияти ҷаҳон гуногунранг буда, аз ҳам фарқ мекунанд. Бисёре аз шаклҳои рафтор дар доираи як маданият қобили қабул аст, аммо дар дигар маданият рафтори номақбул ҳисоб мешавад. Масалан, никоҳ дар синни 12 -13 дар баъзе аз давлатҳои Шарқи Наздик кори муқаррарӣ ҳисоб мешавад, аммо дар давлатҳои ғарбӣ дар ин синну сол фард хурдсол ҳисоб мешавад. Мусулмонон гӯшти хук намехуранд, аммо барои ғарбиҳо ин яке аз хӯрокҳои асосӣ аст. Ё баъзе аз ҳиндуҳо гушти гов намехӯранд. Барои баъзе аз намояндагони давлатҳои Осиёи Дур гӯшти сагу гӯрба таоми лазиз ҳисоб мешавад. 
Ҳарчанд маданиятҳо аз ҳам фарқ кунанд ҳам, маънои онро надорад, ки дар байни онҳо ягонагӣ ва монандӣ дида намешавад. Сотсиологҳо кӯшиш мекунанд, ки дар байни маданиятҳои зиёд як умумиятро пайдо намоянд, ки бо забони илмӣ онҳоро маданиятҳои универсалӣ меноманд. Маданиятҳои универсалӣ ҷиҳатҳои хос ва такроршавандаи ҳаёт аст, ки дар ҳамаи ҷомеаҳо мушоҳида мешаванд. Сабаби пайдоиши маданиятҳои универсалӣ дар он аст, ки баъзе аз масъалаҳо дар ҳама ҷо як хел зоҳир мешаванд ва талабот ба ҳалли онҳо чунин маланиятҳоро ба вуҷуд меоранд. Сотсиологи амрикоӣ Ҷ. Мердок дар натиҷаи тадқиқоти худ 88 намуди маданиятҳои универсалиро ҷудо намудааст, мисли “забон”, “урфу одатҳо”, “моликияти хусусӣ”, “сафар кардан”, “табақаҳои иҷтимоӣ”, “эътиқод”, “варзиш”, “мусиқӣ”, “салом додан”, “тӯҳфа намудани гул” ва ғайраҳо. Ин маданиятҳо ҳарчанд дар шаклҳои гуногун зоҳир шаванд, аммо як моҳиятро ифода менамоянд. Масалан, “оиладор шудан” маданияти универсалии ҳамаи ҷамъиятҳо ҳаст, аммо дар ҳар як ҷомеа бо урфу одат ва анъанаҳои гуногун амалӣ мегардад. 

• Этносентризм ва релятивизм

Ҳар як маданият ба худ тарзи нотакрори рафторро дорад, ки барои намояндаи дигар маданият бегона мебошад. Ҳангоме, ки мо ба хориҷи мамлакат сафар мекунем, дар муҳити фарҳангии бароямон бегона моро як эҳсосоти аҷоибе фаро мегирад. Он ҷанбаҳои ҳаётии рӯзмаррае, ки кайҳо дар ботин ва хуни мо ҷой гирифтааст, дар дигар давлат фавқуллода менамояд. Бисёре одамон дар дигар давлат ва муҳити барояшон бегона худро гум мекунанд (садамаи фарҳангӣ). Зеро онҳо такягоҳи одатии худро, ки барои фаҳмидани ҷаҳони иҳотанамудаашон кӯмак мерасонд, аз даст додаанд ва ба маданияти нав ҳанӯз мутобиқ нашудаанд. Маданияти муайян барои як нафаре метвонад комилан қобили қабул набошад ва моҳияти урфу одатҳои он маданиятро нафаҳмад. Масалан, сайёҳи аврупоӣ аввалин маротиба ба давлати мусулмонӣ меояд, аз овози “азон” ба ҳаяҷон меафтад, ҳол он ки барои мусулмонони ин давлат “азон” як чизи муқаррарӣ ва муҳим ба ҳисоб меравад, ки онҳоро ба ибодат даъват менамояд. 
Яке аз масъалаҳои сотсиологӣ баҳодиҳии одамон ба фарҳанги якдигарӣ мебошад. Одамон ба маданияти дигар аз нуқтаи назари маданияти худ баҳо медиҳад, ки онро этносентризм меноманд. Ба маданияти дигарон аз нуқтаи назари маданияти худ ҳукм рондан ва нодида гирифтан, паст задан ё рад намудани маданияти бегона этносентризм ном гирифтааст. Этносентризм ҷиҳати мусбӣ низ дорад. Он ягонагии гурӯҳро устувор мегардонад, шиддати низоъҳои дохилиро паст менамояд, мисли ширеш намояндагони як маданиятро бо ҳам “мечаспонад”, намегузорад, ки онҳо ба дигар гурӯҳҳо ё умумиятҳои бегона бипайванданд. Маданияти як халқу миллат барои намояндагонаш ягона ва беҳтарин маданият менамояд. Ҳолате мешавад, ки намояндагони як маданият маданияти дигарро паст мезананд, нодида мегиранд ва ё тавассути фишор онро нобуд кардан мехоҳанд. Яке аз мисолҳои этносентризм фаъолияти миссионерӣ мебошад, ки бо ин васила дин, маданият, тарзи зндагии худро як халқу миллат ба дигарон бор кардан мехоҳанд. Ҳоло ҳам ба давлатҳои шарқи бо роҳи зӯрӣ ё тарғиб бор кардани тарзи зиндагии ғарбӣ, демократия ва ғайраҳо.
Ба муқобили равиши этносентризм релятивизми фарҳангӣ баромад мекунад. Мувофиқи ин равия ҳар як маданиятро вобаста ба ҳаёти ҳамон халқ фаҳмидан мумкин аст. Мо моҳияти маданияти дигаронро бо воситаи муқобилгузорӣ ба маданияти худ омӯхта наметавонем. Рафтори ин ё он халқро тавассути арзишҳо, меёрҳо ва бовариҳои онҳо омӯхтан лозим аст. Ба таври объективӣ муносибат намудан ба маданияти бегона, муносибати таҳаммулпазирона нисбати урфу одат ва рафтори намояндагони дигар маданият ё ақалан мавқеи бетарафиро ишғол намудан, моҳияти релятивизми фарҳангиро ташкил медиҳад. Ҳар як маданият ҳаққи вуҷуд доштан дорад. 
Мо бояд маданияти бегонаро паст назанем, намояндагони онро таҳқир накунем ва муносибати таҳаммулпазирона дошта бошем, зеро он маданият ва урфу одатҳо барои намояндагонаш арзиши баланд, қадру қимат дорад ва дар ҳаёти он халқ ягон нақшеро мебозад. Масалан, дар баъзе аз халқиятҳои инуит пиронсолони заифро барои мурдан дар хунукӣ мегузоранд. Агар аз нуқтаи назари маданияти мо ин амал ваҳшоният ва ғайриинсондӯстӣ аст, аммо барои он халқиятҳо чораи инсондӯстона пиндошта мешавад. Ба ақидаи онҳо дар он дунё одамон бо бадани мисли заминиашон бармехезанд. Аз нуқтаи назари сотсиологӣ ин анъана, онҳоро аз гуруснагӣ ва беморӣ наҷот медиҳад, зеро захираҳои моддӣ дар ин халқиятҳо намерасад ва зарурати доимо кам кардани шумораи онҳо пайдо шудааст.

• Субкултура ва контркултура

Ҳар як умумияти иҷтимоӣ арзишҳо ва меъёрҳои хосаи худро доранд, ки бо маданияти ҳукмрон зич алоқамандӣ дорад. Дар шароити имрӯза дар баъзе аз давлатҳо, масалан, ИМА намояндагони маданиятҳои гуногун дар як сотсиум зиндагӣ намуда, меъёрҳою арзишҳои фарҳангии худро то ҳол нигоҳ доштаанд. Ин намунаҳои махсуси маданиятро субкултура (порчафарҳангҳо) меноманд. Субкултураҳо маданияти гурӯҳҳои иҷтимоиест, ки ҳарчанд аз маданияти ҳукумрони ҷомеа фарқ кунанд ҳам, аммо ба он алоқаманданд (зид нестанд), балки дар рушди маданияти умумӣ саҳм мегузоранд. Шаклҳои маъмули субкултураи шаҳрӣ, қишлоқӣ, ақаллиятҳои миллӣ, субкултураи ҷавонон, дӯстдорони реп, хип-хоп, мухлисони футбол, муллоҳо ва ғайраҳо вуҷуд доранд. Субкултураҳо ба одамон имконият медиҳанд, ки мувофиқ ба фикр, хоҳиш ва боварии худ озодона амал кунанд. 
Яке аз навъҳои субкултура - ин контркултура мебошад. Меъёрҳо, арзишҳо ва тарзи зиндагии субкултура на танҳо аз маданияти вуҷуддоштаи ҳамаи ҷомеа фарқ менамояд, балки ба муқобили он мебарояд. Контркултура маданияти гурӯҳҳои иҷтимоиест, ки арзишҳо ва меъёрҳои маданияти ҳукумрони ҷомеаро инкор менамояд. Масалан, дастаи авбошон, ҷинояткорон, экстримистҳо, терористҳо, майхораҳо, нашъамандон, бомжҳо ва ғайраҳо. 

1. Маданияти халқӣ, оммавӣ ва эгалитарӣ

Ҳар ҷомеа навъҳои хоси маданияти худро дорост, ки аз тарафи аксари аъзоёни он эътироф гардидаанд. Маданияти халқӣ ба таври стихиявӣ ва аз ҳаёту фаъолияти муштараки одамон пайдо шуда, дар урфу одат ва анъанаҳои иҷтимоии он халқ ифодаи худро меёбад. 
Маданияти оммавӣ бошад маҳсули тамаддуни саноатӣ аст, ки ба худ ҳамаи табақаю умумиятҳои иҷтимоиро ҷалб менамояд. Маҳз тамаддуни саноатӣ раванди урбанизатсияро тезонд, маълумоти олиро қариб ба ҳамаи табақаҳои иҷтимоӣ дастрас гардонид, нақши ВАО ва коммуникатсияро дар ҳаёти мардум боло бурд. Ба маданияти оммавӣ дохил мешаванд: рӯ овардан ба тарзи зиндаии шаҳрӣ, таҳсили миёнаи ҳамагонӣ ва кӯшиши таҳсил дар мактабҳои олӣ, истифодаи воситаҳои коммуникатсия, мисли компютер, телефони мобилӣ ва интернет, рушди саноати реклама, муд, ташаккули талаботҳои истеъмолӣ ва ғайраҳо.
Маданияти эгалитарӣ дар аввал муқобили маданияти халқӣ ва хоси одамони таълимдида ва тарбиядидаи шаҳрӣ буд, мисли маданияти аристократҳо. Дар асри ХХ маданияти эгалитарӣ ба зидди маданияти оммавӣ баромада, ҳамчун вокуниш ба манфиатҷӯйӣ ва манфиатхоҳӣ намоён гардид. Ба маданияти эгалитарӣ тарзи зиндагии ба истилоҳ зебо (эстетикӣ) дохил мегардад, ки ба одами муқарарӣ бегона ва нофаҳмо аст. 
 

1. Диффузия (паҳншавӣ) - и маданият

Тағйирёбии маданиятҳо дар натиҷаи диффузия ё паҳншавии унсурҳои маданиятҳои пешқадам дар ҷомеҳои муосир ба вуҷуд меояд. Диффузия – раванде, ки дар рафти он унсурҳои пешрафтаи фарҳангӣ аз як низоми иҷтимоӣ ба дигар низом паҳн мешавад. Ҳар як маданият дастовардҳо ва ҷиҳатҳои нотакроре дорад, ки аз дигар маданиятҳо фарқ доранд. Миллатҳо унсурҳо ва дастовардҳои муҳими маданияти пешқадами якдигариро қабул менамояд ва истифода мебаранд. Масъалан, имрӯз бо мусоидати раванди глобализатсия унсурҳои маданияти ғарбӣ- аз воситаҳои технологӣ ва коммуникатсионӣ то маданияти либоспӯшӣ дар ҷомеаҳои боқимонда босуръат паҳн мешаванд. Масалан, демократикунонии ҷомеа, компютеркунонӣ, истифода аз воситаҳои коммуникатсионӣ, мисли телефони мобилӣ, интернет ва ғайраҳо. Умуман, баъзан вақт барои ҳимояи маданияти миллӣ ва амнияти шаҳрвандон ин ё он давлат ба паҳншавии баъзе аз унсурҳои маданият монеъ мешаванд (ба паҳншавии либоси аврупоӣ ё идеологияи бегона) ва баръакс ба дигар унсурҳои барои ҷомеа муҳими маданиятҳои пешрафта мусоидат менамоянд (компютеризатсияи истеҳсолот, таҳсил дар хориҷа ва ғайраҳо).