Фалсафа дар ҳинди бостонӣ

Ҳиндустон дар таърихи башарият бо тамаддуни бою кӯҳан ва макотиби гуногуни фалсафии худ маъруфият ёфтааст. Тибқи сарчашмаву маъхазҳо мардуми ҳинду аз давраҳои қадим ба фалсафа ва табииёт ошноӣ доштанд. Аммо бояд зикр намуд, ки дар риштаҳои дигари фалсафа, хусусан дар он риштаҳое, ки ба мушоҳида ва таҷриба иртибот доранд, дар ин сарзамин пешрафти назаррасе ҳосил нагардид. Дар илми илоҳиёт ва риёзиёт бошад, баръакс, ба комёбиҳои бузурге ноил шуданд, зеро дини Браҳма, яъне дини ҳиндуёни қадим, ба ҷуз аз масоили динӣ чизи дигареро намеандешид, аммо ба гуногунандешӣ дар ҷомеаи Ҳинд мусоидат менамуд.
Қобили зикр аст, ки афкори фалсафии мардуми ҳинду боиси таваҷҷӯҳи ҷаҳониён гардида буд ва ҳатто донишмандони Юнон баъзе афкору ақоиди худро аз ин сарзамин ба даст оварданд. Чунончи, истилоҳи қувва ва феъл, ҳаюло ва сурат аввалин бор дар фалсафаи няя ба забон оварда шуданд ва таълимоти атомистии Демокрит низ аз фалсафаи Ҳинд – вайшешика об мехӯрад. Инчунин рақамҳои ҳандасӣ ва илми ҳандаса (ҳандаса аз калимаи Ҳинд гирифта шудааст) ва илми риёзиёт маъруф бо ҳамин ном аз ин ҷо ба дунё паҳн шуданд.
Оғози фалсафа дар Ҳиндустони қадим ба миёнаҳои ҳазораи якуми пеш аз милод рост меояд ва ин давра дар таърихи қавмҳои ҳиндӣ ҳамчун давраи пайдоишу ташаккулёбии давлат ва нашъу намо ёфтани он маълум аст. Дар ин давра идоракунии давлат дар ихтиёри роҷа қарор дошта, ҳокимияти ӯ бошад, асосан ба табақаҳои аристократияи заминдор ва коҳинони сарватманд, яъне ба браҳманҳо такя мекард.
Ҷамъияти Ҳинди қадим ба чор варна ҷудо мешуд, ки ин ҷиҳати муҳим ва фарқкунандаи он ба шумор меравад: браҳманҳо (дар забони санскритӣ вожаи «браҳма» ба маънии дуо ва «браҳман» ба маънии дуогӯй омадааст),кшатриҳо (Кшатри аз феъли «кши», яъне доштан, ҳокимият доштан, ҳукмрон будан, куштан, задан гирифта шудааст), вайшиҳо (вайши аз вожаи «вайшя» гирифта шуда, маънии садоқату тобеиятро дорад) ва шудраҳо (пайдоиши калимаи «шудра» номаълум аст). Калимаи санскритии «варна» маънои «ранг, парда, тобиш» — ро дорад, вале дар Аврупо ба маънии «каста» (табақа) истеъмол мешавад. Ҳар як табақаи зикршуда ранги хоси худро дошт: браҳманҳо-сафед, кшатриҳо-қирмизӣ, вайшиҳо -зард, шудраҳо – сиёҳ. Ин табақаҳо аз гурӯҳҳои муайяни одамон иборат буда, ҳар яке дар ҷамъият мавқеи муайяни худро доштанд. Дар ҳамаи табақаҳо муносибати эндогамӣ ҳукмрон буд, ки мувофиқи он никоҳи байни табақаҳои бегона манъ карда мешуд. Мансубияти табақавӣ модарзодӣ буда, хусусияти меросӣ дошт. Меҳнати фикрӣ мутааллиқ ба табақаи олӣ, яъне браҳманҳо буда, соҳаи ҳарбӣ ба табақаи кшатриҳо, зироаткорӣ, ҳунармандӣ, косибӣ, савдо ба вайшиҳо ва меҳнати аз ҳама вазнину токатфарсо ба шудраҳо мансуб буд. Се табақаи аввал ориёнажод буда, аз табақаи чорум шудраҳо, ки аслан аз мардуми бумӣ буданд, фарқ мекарданд. Рӯҳонияти Ҳинд низ фақат табақоти сегонаро мӯҳтарам мешумурд ва мӯътақид бар он буд, ки онҳо чандин зинаро паймуда, акнун дар зинаи такомул қарор доранд. Аммо табақаи охир, яъне сиёҳон ва ашхоси ноқисулақлро мардуми наҷис шумурда, даъвои онро дошт, ки сиёҳон ва ашхоси ноқисулхилқа ҳанӯз по ба марҳалаи сайри такомул наниҳодаанд ва рӯҳи шар дар тани онҳо ҷой гузидааст. Тай намудани зинаҳои тукомул барои мардони гурӯҳи чорум ва занҳои ҳамаи табақаҳо мамнӯъ буд, зеро ки мувофиқи қонуни мавҷуда онҳо аз ҳайвон ҳеҷ фарқе надоштанд. Браҳманҳо дар идоракунии давлат таъсиру нуфузи зиёде доштанд, лекин ҳокимияти воқеӣ аслан дар дасти кшатриҳо буд. Танҳо онҳо донандагони асили матнҳои динӣ ва расму оинҳое, ки қасдан аз тарафи худи онҳо мураккаб карда мешуданд, ба ҳисоб мерафтанд. Браҳманҳо ба ҷаҳонбинии динӣ ва асотирие, ки дар Ҳинд ҳукмрон буд, такя намуда, миёнравии байни олами табиӣ ва ғайритабиӣ, байни одамон ва худоҳоро иҷро намуда, ба идеологҳои расмии ориёиҳо табдил ёфта буданд.
Адабиёти динӣ. Доир ба ҷаҳонбинии динӣ ва фалсафии мардуми Ҳинд асарҳои зиёде вуҷуд доранд. Осори қадимтарини адабиёти Ҳинд «Веда» (Веда калимаи санскритӣ буда, маънии донишро далолат мекунад) ном дошта, дар охири ҳазорсолаи II ва ҳазорсолаи I пеш аз эраи мо ба забони қадимаи ҳиндӣ (яъне ведӣ) эҷод шудааст. «Веда»-ҳо аз чор қисм: «Ригведа», «Самаведа», «Яҷурведа» ва «Атҳарваведа» иборат буда, маҷмӯи гимнҳо, муноҷот ва дуоҳои маросимиро дар бар мегирад. Мураттабсозӣ ва тафсири «Веда»-ҳо дар нимаи якуми ҳазорсолаи пеш аз эраи мо анҷом пазируфтааст. Хондан ва аз худ кардани онон танҳо ба мардони се варнаи (табақаи) аввал раво буду халос. Занҳо ва шудраҳо аз қироату азбар кардани ин маҳрум буданд.
Бояд гуфт, ки аз ҷиҳати мазмуну мундариҷа «Веда» — ҳоро ба чор гурӯҳ ҷудо мекунанд: якум-самхита, ё ки худи «Веда»-ҳо, дуюм-Браҳманҳо, сеюм — Аранякҳо, чорум – Упанишодҳо. «Веда»-ҳо, ки асосан аз маҷмӯи ҷаҳонбинии қабоили ориёӣ бармеоянд, хусусияти асотирӣ ва бисёрхудоӣ доранд. Чунончи, танҳо дар «Ригведа» номи зиёда аз се ҳазор худоён зикр ёфтаанд. Дар ибтидо онҳоро миранда мешумурданд, аммо баъдтар онҳо хислати намирандагӣ ва абадиятро гирифтанд. Худоёни ведӣ аслан таҷассуми ҳодисот ва равандҳои табиат буда, офаридгор ва содиркунандагони онҳо ҳисоб мешуданд. Зинаи қадимаи ривоятҳои ориёӣ ба сӯи давраи модаршоҳӣ (матриархат) майл мекард. Дар ин давра мавқеи асосиро дар пантеони (Пантеон – номи умумии ҳамаи худоёни динҳои политеистӣ буда, инчунин маъбади қадимаи худоёнро низ ифода мекунад) ориёӣ Адита-Притхива- «Модар-худои беинтиҳо», ки 12 писар дошт, ишғол мекард. Худои Варуна таҷассуми осмони ситоразор ва ҳамзамон ҳокими шаб ба шумор мерафт. Митра, Суря, Пушан, Савитар бошанд, таҷассумгари Офтоб буданд. Аз ҳамин сабаб, Митра ҳокими рӯз ҳисобида мешуд. Варуна ва Митра (аввал шаб, баъд рӯз) одамонро назорат карда, ба онҳо ҷазо таъин мекунанд ва ҷазо медиҳанд. Арянам-ҳокими рӯҳи аҷдодони фавтида ва ғайра ба шумор мерафт. Баъдтар ба ин пантеон Индра ва Вишну илова шуданд. Ҳамаи ин худоҳо аслан, таҷассуми ҳаводиси табиат буда, ҳар кадом ба андозае кӯшидааст онро ба таври худ шарҳ диҳад. Масалан, кусуфу хусуф чунин шарҳ дода мешуд, ки гӯё азозил Раҳу гоҳ Офтоб ва гоҳ Моҳтобро фурӯ мебурда бошад. Пайдарпай омадани субҳ ва баромади Офтоб чунин шарҳ дода мешуд, ки гӯё худои Офтоб Суря худои субҳ Ушасро таъқиб мекарда бошад.
Вақте ки қабилаҳои ориёӣ дар Ҳинд маскан ихтиёр кардаанд, аз шуғли чорводорӣ ба зироаткорӣ гузаштанд. Онҳо аз ҷангалзорҳо заминҳои киштбоб тайёр мекарданд. Чи хеле ки маълум аст, зироаткорӣ аз боронгариҳои пайдарпай ва хушксолию беборонӣ вобастагӣ дорад, ки ин дар асотири ин давра бевосита инъикос меёфт. Маҳз аз ҳамин ҷо давраи дуввуми мифологияи (асотири) ориёӣ оғоз мешавад. Дар мадди аввал худои оташ Агни, худои Офтоб Суря-Савитар, худои тӯфон, раъду барқ Индра арзи ҳастӣ карданд. Маҳз худои Индра осмонро аз замин ҷудо кард. ӯ доимо бо худои хушксолӣ Вритра дар набард буд. Хулоса, давраи дуввуми ташаккули мифологияи Ҳинд дар алоқамандии зич бо ҳодисаҳои табиат ва таъсири онҳо ба тарзи истеҳсолот ба вуҷуд омаданд ва маҳз бо ҳамин хусусиятҳо ҷаҳонбинии ин давра аз ҷаҳонбинии пешин фарқ мекунад.
Хусусияти хоси ҷаҳонбинии Ҳинди қадим дар он аст, ки дар ин давра дар соҳаи маънавиёт пешрафти назаррасе мушоҳида мешавад ва он, бешубҳа, гузариш аз асотир ба оғози фалсафа мебошад. Чунин гузариш ҳанӯз дар Ригведа мушоҳида мешуд, аммо танҳо дар қисмати Упонишодҳо он ба қуллаи баланд мерасад.
Дар байни гимнҳои зиёди Ригведа, ки дар ситоиши худои Индра суруда мешуданд, ишораҳое вуҷуд доштанд, ки мавҷудияти Индраро инкор мекарданд. Ба ин мазмун чунин саволҳо буданд: «Касе ӯро дидааст?» ё ки «Вай дар куҷост?» ва ғайра. Дар гимни дигар бошад оиди ягонагии худоён ишораҳо ба чашм мерасанд. Худоҳои Агни, Индра, Яма, Варуна ва номгӯи гуногуни онҳо аз тарафи донишмандон ҳамчун «ҳастии ягона» тавсиф шудаанд. Дар гимни «Пуруша» бошад, асоси антропоморфӣ (антропоморфӣ ба чизҳои беҷон, ҷисмҳои осмони ва ҳайвонот нисбат додани хислатҳои одамӣ, ҳамчунин худоро ба шакли одами тасаввур кардан) доштани ҷаҳонбинии асотирӣ баръало намоён мешавад. Чунончи, Пуруша («мард») айни Коинот шумурда мешуд: «Охир Пуруша ин коинотест, ки аз қадим вуҷуд дорад ва хоҳад дошт», омадааст дар яке аз гимнҳои Ригведа. Ҷаҳонбинии ведӣ аслан динию асотирӣ буд ва маҳз аз ҳамин ҷиҳат пайдоиши олам аз Пуруша ҳамчун маросими динӣ ҷилвагар шудааст. Мувофиқи ин ривоятҳо аспу гов, гимну сурудҳо, Офтоб, фазо, бод, осмон, замин ва ҳатто худоҳои Индра ва Агни офаридаи Пуруша мебошанд. Дар гимни «Пуруша» лаҳзаи ғоявии он, нобаробарии иҷтимоии одамон, низоми варнагии Ҳинди қадим асосонок карда мешавад: браҳманҳо аз даҳони Пуруша, кшатриҳо аз бозувон, вайшиҳо аз миён ва шудраҳо бошанд, аз пойҳои он пайдо шудаанд. Бояд гуфт, ки дар маъхазҳои Ҳинди қадим доир ба варнаҳо аввалин маротиб дар ҳамин ҷо ишора рафтааст.
Дар қатори гимнҳои «Пуруша» ва «Гармои кайҳонӣ» дар қисмати охирини Ригведа гимнҳои дигаре дучор мешаванд, ки дар он масъалаи офариниши олам мавриди таваҷҷӯҳи бештаре қарор гирифтааст. Чунончи, дар қисмати «Гимн доир ба офариниши олам» масоили хусусияти ҷаҳонбинӣ дошта, аз қабили пайдоиши олам, хушкӣ, намӣ, гармӣ, пайдоиши ҳаёт ва ғ. гузошта шудаанд ва боз дар худи ҳамин гимн ба хулосае меоянд, ки дар ибтидо ҳеҷ чиз вуҷуд надоштааст. Маргу зиндагӣ, намию хушкӣ, шабу рӯз вуҷуд надоштанд ва тамоми фазоро пардаи торикӣ пӯшонда буд. Танҳо мавҷудияти кадом як навъи гармие, ки манбаи он номаълум буд, эътироф мешуд ва такони аввалинро низ ба он нисбат медоданд.
Зинаи дуввуми ҷаҳонбинии асотирии ориёӣ дар адабиёти дигари ведӣ-Браҳма инъикос ёфтааст. Таълимоти Браҳма, ки тӯли қарнҳо дар ин сарзамин ташаккул ёфтааст, аз маҷмӯи дуоҳое иборат аст, ки зимни онҳо тавсияҳои динию мазҳабӣ ва андарзҳои ахлоқӣ ифода ёфтаанд. Сабаби Браҳма ном гирифтани он низ дар ҳамин аст, ки таълимоташ аслан дар шакли муноҷот ва суруду доуҳо баён шудаанд.