Роли растанӣ дар ҳаёти инсон ва зарурияти муҳофизати он

Нақшаи дарс: 

1. Дар раванди фотосинтез ҳосилшавии оксигени озод .
2. Дар рафти фотосинтез ҳосилшавии моддаҳои органикӣ. 
3. Растаниҳои ҳамчун ғизо истифодабаранда 
4. Растаниҳои доругӣ. 
5. Растаниҳои рахдиҳанда. 
6. Китоби Сурхи Тоҷикистон ва ташкил шудани он.
7. Мамнунгоҳхоикалонтарини Тоҷикистон.

 
Растанӣ ҳамаи талаботи рeзафзуни ҷамъияти инсониро қонеъ мегардонад. Растанӣ бевосита барои ҳаёти инсон аҳамияти калон дорад. Пеш аз ҳама асосан растанӣ се талаботи инсонро қаноатманд мекунад. 1) Хeрокворӣ, 2) Сару либос, 3) Xои истиқомат. Ба xузъ ин растанӣ инсонро бо оксиген таъмин менамояд, ки бе ин инсон зиста наметавонад.
Заруртарин аз растаниҳои хeрокворӣ барои инсон, растании ғалладонагӣ ба шумор меравад, ки дар ҳама xои рeи замин кишт карда мешавад. Аз ғалладонигиҳо асосан ҳосилоти баландро xуворимакка медиҳад, ки бисёртар барои ҳайвоноти хоxагии қишлоқ истифода бурда мешавад. Якумин барои инсон аҳамиятноктарин аз ғалладонагиҳо ин гандум, баъд биринx ба шумор меравад.
Ба ғайр аз ғаладонигиҳо барои инсон сабзавот ҳам аҳамияти калон дорад. Мисол: картошка, помидор, ки талаби рeзафзунро қонеъ мегардонанд.
ҳамчунин растаниҳои мевадиҳанда ҳам барои инсон зарур мебошад. Мева ва сабзавот барои инсон аҳамияти калон доранд, хусусан дар намуди тариаш. Ин растаниҳо моддаҳои барои инсон зарурӣ доранд. Мисол: сафеда, ангиштоба ва равған. Дар онҳо дар инҳо витаминҳо низ мавxуданд, ки барои ҳаёти инсон зарур мебошанд.
Дар Тоxикистони мо бошад, хелҳои растаниҳои мевадиҳанда бисёр мебошад: себ, нок, олу, зардолу, шафтолу, ангур,анор, биҳӣ ва ғайра. Соҳаи аз ҳама муҳими растаниҳои мевадиҳандаи аҳамиятнок, ки дар тамоми рeи замин кишт карда мешавад, ин токпарварӣ мебошад. Умуман хелҳои растаниҳои барои ҳаёти инсон аҳамияти зиёд дошта бениҳоят зиёд мебошад, монанди растаниҳои доруворӣ, қандовар, даббоғӣ, лаззатӣ, каучуковар, рангдиҳанда, нахдиҳанда ва ғайра.
Ба ғайр аз растаниҳои олии номбаркарда шуда, барои инсон растаниҳои бехлорофилл ( бактерия ва замбeруғ ҳам аҳамияти калон доранд. Мисол: барои туршкунии сирко, спирт, хамир, шир. Аз ншондодҳо ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки бе растанӣ ҳаёт вуxуд надорад.
Инсон ҳоло қудрати аз замин ба дигар сайёра сафар карда, дар он xо зистан имконият пайдо накардааст.Замин ин макони доимии ҳамаи мардуми сайёраи мо буд, ҳаст ва мемонад.
ҳамаи мавxудот ва боигариҳое, ки сайёраи мо дорад, бе ҳудуд намебошанд.
Ин боигариҳо дар як вақти муайян ба охир мерасанд ва инсон мeҳтоxи он мегарадад.Аз ин рe, ҳар як шахси солим бояд барои тоза нигоҳ доштани xои зисти худ, боигариҳои рeи замини ва зеризаминӣ, сарфакорона истифодабарии он қамар бандад.
Заминҳои зиёд аз бешаҳои сабз, ки ҳамаи маҳсулоти зиндаи сайёраи моро бо оксиген таъмин мегардонад, холӣ шуда истодааст.Уқёнусхои заминӣ мо бо партавҳои кимёвӣ ифлос шуда, он сабаби марги фауна ва флораи он гардидааст.ҳоло инсон ба қабати озонии атмосфераи замин ҳам дахолат карда истодааст, ки он мавxудоти зиндаи замини моро аз нурҳои марговарӣ ултробунафш нигоҳ медорад.
Дар манзараҳои дилкаши Тоxикистон бошад, ҳоло гeшаю канори аз дахолати инсон берун монда вуxуд надорад.
ҳоло дар соҳилҳои дарёи Сир xои тозаи дамгириро ёфтан ғайри имкон аст. Дарахтони соҳили дарё, ки як вақтҳо ба ҳусни он ҳусн мебахшиданд, ҳоло вуxуд надоранд.Дар тарафи xанубии шаҳри Хуxанд, баландии Исфисор Деҳмой xой дорад, ки он дар байни Хуxандиён ҳамчун кeҳи «Рухак» ном баровардааст. Он як вақтҳо ҳамчун як мавзеи зеботарин ба шумор мерафт. Он xо дар аввали баҳор бо растаниҳои зебо ва хушбeй худ ба Хуxандиён як ҳаловат мебахшид. ҳоло бошад, ин манзараи дилкаши зеборо ба як партавгоҳ табдил доданд ва растаниҳои зебоӣ он қисман мурда рафтаанд, ба монанди лолаи Леман (лолаи зард), ки қисман дар арафаи аз байн рафтан мебошад.
Дар тарафи шимолии шаҳри Хуxанд, ки он ба соҳили рости дарёи Сир тааллуқ дорад, кeҳи Муғул xой гирифтааст, ки дар гузашта ҳамчун кeҳи «гулзор» ном бароварда буд. Дар аввалҳои асри ХХ ҳам кeҳи Муғул бо растаниҳои дарахтии буттагӣ ва нимбутттагӣ, алафии бисёрсола ва яксолаи худ зебогии худро гум накарда буд. Бинобар он кeҳи Муғул барои Хуxандиён xои дамгирӣ ва истироҳат ба шумор мерафт. ҳоло кeҳи Муғул он манзараҳои зебои худро гум кардааст, аз растаниҳои дарахтӣ ҳам ному нишон намондааст. Аз нишондодҳои досент Абдураҳимов С.Я. бармеояд, ки арчаи охирини кeҳи Муғул, ки ба баландии «Музбек» буд, дар охирҳои соли 80-ум аҳолии такxои «Қатор бeлоқ» барои гузаронидани иди арча истифода бурдааст. ҳоло бошад, растаниҳои буттагӣ, нимбуттагӣ дар арафаи нестшавӣ буда, лолаи кeҳи Муғул, намудҳои пиёз, ревоx ҳам бисёр кам шуда истодааст.
Растании сабз барои замини мо сару либос ба шумор меравад ва зебогии он дар фаслҳои сол ба он вобаста мебошад. Растании сабз дар сайёраи мо ягона организме ба шумор меравад, ки ба он мавxудияти ҳаёт ва тозагии замин вобаста аст.Агар офтоб манбаи энергия барои ҳаёт бошад, аз худ кардани он бо воситаи растанӣ ба вуxуд меояд. Растании сабз дар байни офтоб ва ҳаёт организми андармиён ба шумор меравад.
Дар Тоxикистон 25 ноябри соли 1959, дар сессияи Шeрои Олӣ дар бораи муҳофизати табиат аз он xумла муҳофизати бешаҳои он қонуни махсус қабул карда шуда буд. ҳоло бошад, муҳофизати табиат ва растаниҳои он ҳамчун масъалаи муҳим на фақат барои давлатҳои алоҳида мебошад, балки ин масъала характери умумиxаҳонӣ гирифта ба барномаи биологии байналхалқӣ дохил карда шудааст.
Мо бо ин гуфтанӣ нестем, ки барои нигаҳдории флораи замин тараққиёти истеҳсолотро боз дорем, ҳеx гоҳ не, ин пешравиро талаботи рeзафзуни инсон талаб мекунад. Фақат инсон ҳамаи корро, яъне дахолати худро ба табиат бояд оқилона ва сарфакорона ба xо орад.
Дар ҷануби Тоҷикистон дар натиҷаи оқилона истифода набурдани оби дарёи Вахш ягона мамнунгоҳи табиии Тоҷикистон «Мамнунгоҳи палангон» аз беобӣ хароб гардид. Дар баъзе маврид талаботи хоҷагии халқ маҷбур месозад, ки нисбат ба табиат инсон нодуруст рафтор намояд. Аз ҳисоби замини мамнунгоҳ барои парваридани лимe совхози махсус ташкил карда шудаст, ки ин сабаби кам шудани масоҳати он гардидааст. Дар солҳои 80-eм дар мамнунгоҳ 400 тонна хошок барои чорво тайёр карда шуда буд, ки он боиси ҳолати табии худро гум кардани фауна ва флораи он гардид.
Дар қисми ғарбии шаҳри Хуxанд xазирачаи хурде бо номи «Ёва-арал» xойгир шудааст, ки дар замини он пахта ва шоли кишт мекунанд. Дар солҳои 70-eм атрофи он бо растании зебои «бед» иҳота шуда буд. Дар рeзҳои истироҳат аҳолии мавзеи «Пахтакор» ва Хуxандиён дар он xо истироҳат дар сояи бед мекарданд. Лекин бе ягон асос ҳамаи он решакан карда шуд. ҳоло дар он xо xои соя барои дамгири дарёфт намешавад. Растании бед якхонагӣ мебошад, яъне дар як растанӣ гули мардона дар дигараш гули занона мерeяд. Дар мавзеи "Ёва-арал" ҳамагӣ як бех беди занона месабзид, дар қатори дигар бедҳо он ҳам бурида шуд.Ҳоло дар шаҳри Хуҷанд ва ноҳияҳои атрофи он беди занона тамоман нест шудааст.
Аз рeи нишондоди академик Тахтаxон ҳоло зиёда аз 700 намуди растаниҳои худрeй ва маданӣ дар арафаи нестшавӣ буда, мeҳтоxи муҳофизатанд. Аз нишондоди дотсент Турақулов И.Т маълум мегардад, ки дар Тоxикистони Шимолӣ 62 намуди растаниҳо кам дучор мешаванд ва ҳоло дар арафаи аз байн рафтан мебошанд.
Бояд аз хотир набаровард, ки баробари нест шудани ягон намуди растанӣ биосинози он вайрон мешавад ва ин сабаби аз байн рафтани якчанд намуди ҳайвонот мегардад. Сабаб дар он аст, ки ҳаёти онҳо бо ҳамдигар вобастагӣ дорад.
 

Саволҳо барои такрор ва мустаҳкамкунӣ:

Cаволи 1. Растанӣ пеш аз ҳама кадом талаботи инсонро қонеъ мегардонад?
А) Бо масолеҳи сeзишворӣ
Б) Бо масолеҳи сохтмон
В) Бо ғизо ва оксиген
Саволи 2. Кадом аз растаниҳои номбаршуда сафедаи зиёде дорад?
А) Офтобпараст
Б) Гандум
В) Лeбиё
Саволи 3. Кадом аз растаниҳои номбар шуда дар таркиби худ оҳари зиёде дорад?
А) Лeбиё
Б) Гандум
В) Xав
Саволи 4. Барои чӣ растаниро муҳофизат мекунем?
А) ҳаворо бо гази карбон таъмин мекунем
Б) Чангро фурe мебарад
В) ҳамаи эҳтиёxоти инсонро қонеъ мекунад
Саволи 5. Аҳамияти растанӣ дар табиат аз чӣ иборат аст?
А) Атмосфераро бо гази оксиген таъмин мекунад
Б) Ба гардиши модда сабаб мешавад
В) ҳаворо тоза нигоҳ медорад                      
Саволи 6. Кадом сол дар бораи таҳсиси китоби сурх қарор қабул карда шуд?
А) соли 1950
Б) соли 1940
В) соли 1948
Саволи 7. Дар Xумхурии Тоxикистон кадом сол «Китоби Сурх» аз чоп баромад?
А) соли 1980
Б) соли 1988
В) соли 1990    
Саволи 8. Бо қарори кадом ташкилот «Китоби Сурх» ташкил карда шуд?
А) Ташкилоти муҳофизати табиат
Б) Ассотсиатсияи дeстдорони табиат
В) ҒNESCO
Саволи 9. Дар Xумхурии Тоxикистон мамнунгоҳи калонтарин кадоманд?
А) Ромит
Б) Кусавлисой
В) Бешаи палангон